Kulture gvozdenog doba na tlu Srbije

Kulture gvozdenog doba na tlu Srbije

Dragoslav Srejović

Izvor: Istorija srpskog naroda I, Srpska književna zadruga, Beograd, 1994.

Mirna vremena na centralnobalkanskom prostoru i u južnom Podunavlju potrajala su do sredine VIII veka pre nove ere. Najkasnije oko 725. godine iz kavkasko-pontskih oblasti, verovatno pod pritiskom Skita, započelo je raseljavanje Kimeraca ka prednjoj Aziji i srednjoj Evropi. Na putu prema zapadu, Kimercima su se pridružile i druge grupacije, tako da se oni u Panonskoj niziji i na Balkanskom poluostrvu pojavljuju etnički i kulturno znatno izmenjeni, kao takozvani Trako-Kimerci.[1]

U nadiranju sa severa Panonske nizije prema jugu, ova heterogena etno-kulturna grupacija najpre se spustila na područje Baranje, Slavonije i Srema (Batina, Dalj, Adaševci, Novi Banovci), a odatle se, nešto kasnije, probila sve do Kosova (Janjevo).[2] Kako su na ove teritorije Trako-Kimerci pristizali u manjim grupama, domoroci mahom nisu bili prinuđeni da napuštaju svoje domove i zemlju. Iz tih razloga je u arheološkoj građi, koja je prikupljena na teritoriji Srbije, dolazak Trako-Kimeraca dokumentovan prvenstveno pojavom novih kulturnih dobara: konjskom opremom (psalije, krstasta dugmad za provlačenje remenja, praporci, privesci u vidu zvončića ili ptičjih protoma), raznovrsnim nakitom (grivne sa ukrštenim krajevima, ogrlice od tordirane žice, naočaraste fibule, fibule s kuglastim proširenjima na luku) i oružjem od gvožđa (koplja, sekire). Najveća i za budućnost najznačajnija novina koja se vezuje za dolazak Trako-Kimeraca svakako je korišćenje gvožđa u izradi oruđa i nakita. Predmeti od gvožđa pojavljivali su se mestimice na Balkanskom poluostrvu i srednjoj Evropi i pre VIII veka, ali tek posle prodora Trako-Kimeraca postaju omiljeni i svuda prisutni. Iz tih razloga, poslednje decenije VIII veka pre ne. obeležavaju početak gvozdenog doba na teritoriji Srbije.

Događaji vezani za prodor Trako-Kimeraca, kao i upoznavanje nove sirovine – gvožđa, nisu snažnije uzdrmali domorodačke zajednice na teritoriji Srbije niti su u prvi mah osetnije izmenili njihovu kulturu. Proces* etničke stabilizacije i kulturnog osamostaljenja, započet u prethodnom razdoblju, nije zaustavljen jer se i tokom prve faze gvozdenog doba, približno od 725. do 625. godine pre n. e., neometano nastavlja razvoj tradicionalnih kulturnih grupa, tj. i grupe Bosut i grupe Donja Brnjica.

Tokom VII veka pre n. e., grupa Bosut doživljava svoj najviši uspon. Odmah posle trako-kimerskog prodora, već krajem VIII veka, na teritoriji ove grupe pojavljuju se skupoceni predmeti od bronze i gvožđa: velike naočaraste fibule, fibule s kuglicama na luku, grivne s prebačenim krajevima, ogrlice od tordirane žice, raznovrsni privesci, koplja i sekire. Snaženje i bogaćenje lokalnih zajednica dokumentovano je i nalazima iz grobova. U Sremu, na Gomolavi, otkrivena je velika grobnica u kojoj je sahranjeno 6 muškaraca, 17 žena i 54 deteta.[3] Pored većeg broja keramičkih posuda, u grobnici je nađen raznovrstan nakit od bronze, ćilibara, gorskog kristala i staklene paste. Nalaz iz Žirovnice, kod Kragujevca, koji se sastoji od devet naočarastih fibula, spiralno uvijene narukvice, dve ogrlice, dve ukrasne ploče i skiptra od bronze i gvožđa, verovatno treba vezati za grob nekog uglednog domoroca.[4] Slični i skupoceni predmeti koji su nađeni na više mesta u Šumadiji (Rožanjci, Rodovci, Vranovo) i u istočnoj Srbiji (Stari Kostolac, Aljudovo, Vrmdža, Šarbanovac, Rujište, Brusnik) svakako su deo imetka obogaćenih pojedinaca.[5] Ovi nalazi pokazuju da je oko 700. godine pre n. e. na teritoriji bosutske grupe u punom jeku proces ekonomskog i društvenog raslojavanja, da je u to vreme već bilo pojedinaca koji su mogli da zasnuju poligamnu porodicu (grupna grobnica na Gomolavi) ili da postanu poglavari zajednice (nalaz iz Žirovnice). Arheološka građa sa istovremenih naselja (Gradina na Bosutu; Židovar, kod Vršca; Boljetin, u Đerdapu; Crvena livada, kod Svetozareva; Radimlja, na Uvcu) pokazuje, međutim, da je većina pripadnika zajednica grupe Bosut i dalje skromno živela, uglavnom u poluzemunicama i trošnim kolibama, i da je ekonomski još uvek bila zavisna od prinosa obradive zemlje.

U prvim decenijama VII veka, kultura je jednoobrazna na celoj teritoriji bosutske grupe. Zemljoradnji i stočarstvu poklanja se približno podjednaka pažnja, a na svim područjima proizvodi se keramičko posuđe, koje se od posuđa prethodnog razdoblja razlikuje jedino nešto boljom fakturom i raznovrsnijom dekoracijom. Sredinom VII veka ravnoteža se, međutim, narušava. Zajednice koje su naseljavale Olteniju, Đerdap i severno Pomoravlje usredsredile su se na stočarstvo i počele da proizvode keramičko posuđe ukrašeno na osoben način (tzv. »Basarabi« stil). Kako su nove vrste posuđa očigledno nastale oponašanjem metalnih vaza, izvesno je da su njihovi stvaraoci poznavali i skupocene proizvode toreutike. Posebno su omiljeni pehari s trakastim drškama, kao i zdele i amfore širokog, horizontalno razgranatog oboda. Primenom raznih tehnika – urezivanja, žigosanja i inkrustacije – ovo posuđe dobija i efektnu dekoraciju, koja se sastoji od maštovitih složaja pravolinijskih i krivolinijskih motiva, najčešće šrafiranih trouglova i romboida povezanih s derivatima spirale. Ovaj stil oblikovanja i ukrašavanja posuđa veoma brzo prihvataju i zajednice koje su naseljavale severozapadnu Srbiju, Srem i južnu Bačku, tako da već iko 650. godine pre n. e. »Basarabi« keramika postaje omiljena na celoj teritoriji bosutske grupe.[6] Način privređivanja, međutim, nije postao jedinstven. Dok se stanovništvo istočne Srbije i Šumadije sve više usmeravalo na polunomadski način života, njihovi srodnici u Banatu, Sremu i Bačkoj ne samo da su ostali privrženi zemljoradnji već su, kako to pokazuju istraživanja Gradine na Bosutu, svoja naselja proširili i ulepšali ih prostranim, solidno građenim kućama.[7]

U okvirima druge etno-kulturne celine, na teritoriji grupe Donja Brnjica, prodor Trako-Kimeraca ostavio je jedva vidljive tragove. Samo metalni predmeti iz dve ostave, nađene u Janjevu, izrađeni su u trako-kimerskom maniru. Uticaj kulture Trako-Kimeraca ogleda se, možda, još jedino u pojavi malih i sasvim niskih tumula, i to najpre u dolinama Toplice i Raške (nekropole u Gornjoj Straževi, kod Prokuplja, i u Dojevićima, kod Novog Pazara), a nešto kasnije, tokom prve polovine VII veka, i u Metohiji (nekropola Široko, kod Suve Reke).[8] Velike urne i druge vrste keramičkog posuđa koje su otkrivene pod tumulima u Gornjoj Straževi i Dojevićima imaju, međutim, gotovo iste oblike kao i keramički proizvodi sa starijih nekropola grupe Donja Brnjica. To znači da trako-kimerski prodor nije prekinuo razvoj tradicionalne kulture. Osetnije promene u kulturi tipa Donja Brnjica nastaju tek tokom druge ili treće decenije VII veka, i to pod uticajem kulture gvozdenog doba u oblastima severno od sastava Zapadne i Južne Morave (kultura tipa Bosut-Basarabi) i zapadnije od gornjeg Podrinja i Lima (kultura tipa Glasinac IVb).

U prvim decenijama VII veka pre n. e., zajednice grupe Donja Brnjica bile su prinuđene da severozapadne delove svojih teritorija prepuste polunimadima i ratnicima koji su se, iz područja omeđenog Romanijom, Durmitorom, Tarom i Limom, probili do Golije. Na visokim, zatravljenim površinama Peštera, koje su ranije pripadale zajednicama grupe Donja Brnjica, niču naselja ove ekspanzivne etno-kulturne grupacije, a na više mesta (Glogovik, Delimeđe) otkrivena su i njihova groblja, koja se sastoje od po desetak visokih kamenih tumula. Za razliku od domorodaca, koji su mrtve spaljivali, ovi polunomadi i ratnici sahranjivali su pokojnike u opruženom stavu, i to žene u odeći iskićenoj ćilibarskim perlama, a muškarce sa skupocenim oružjem od gvožđa.[9] Pred dobro naoružanim zajednicama domoroci sa Golije i Peštera povukli su se u niže predele Raške. Poučene njihovim iskustvom, ostale zajednice grupe Donja Brnjica brzo su izmenile životne navike i tradicionalnu kulturu kako bi se osposobile za odbranu zavičajne zemlje. Već pre sredine VII veka, na celoj teritoriji ove grupe podižu se naselja na teško pristupačnim položajima sa kojih se lako kontrolišu sva kretanja u ravnici (Belaćevac, na obodu Kosovske kotline; Gornja Gadimlja, u dolini oko Lipljana; Hisar, na južnoj strani Prizrenskog polja).[10] Istovremeno se uspostavljaju prisnije veze sa zajednicama bosutske grupe i od njih se pribavljaju skupoceni metalni predmeti. U grobovima koji su otkriveni pod malim i niskim humkama kod Suve Reke nađene su gotovo one iste vrste metalnih predmeta koje su poznate i sa teritorija bosutske grupe.[11] Keramičko posuđe iz ovih grobova, kao i posuđe koje je nalaženo u starijim naseljima na Belaćevcu i Gornjoj Gadimlji, vezuje se delimično za tradicionalne lokalne proizvode (kruškolike urne), a delimično za keramiku modelovanu u »Basarabi« stilu (zdele fasetiranog oboda, ornamenti izvedeni urezivanjem i nazubljenim instrumentom). Ono što se ne menja, a što je, međutim, najčešće glavno distinktivno obeležje jednog naroda, jesu pogrebni rituali. Tokom celog VII veka, a i kasnije, zajednice grupe Donja Brnjica spaljivale su svoje mrtve na zajedničkoj lomači, a zatim su njihove ostatke polagale u urne ili su samo pregršt pepela prenosile u plitke jame i raznovrsne kamene konstrukcije. Uprkos pritiscima sa strane, ove zajednice su sačuvale predačke običaje i etno-kulturni integritet. U drugoj polovini VII veka, one su toliko ojačale da su čak nametnule neka dobra svoje kulture, na primer, keramičke proizvode, i zajednicama koje su živele u Skopskoj kotlini.[12]

U sledećem stoleću, približno od 625. do 525. godine pre n. e., konačno se stabilizuje kultura gvozdenog doba i međusobno se još jasnije razgraničavaju etničke grupacije na teritoriji Srbije. Bosutska etno-kulturna grupa jasno se u ovom razdoblju cepa na dva dela. Zajednice koje su naseljavale istočnu Srbiju i Šumadiju sve više zapostavljaju zemljoradnju u korist stočarstva i lova, a u njihovim okvirima najveći ugled uživaju ratnici, koji se vremenom potpuno oslobađaju rada i obrazuju povlašćen društveni sloj. Zbog polunomadskog načina života, i dalje se živi u poluzemunicama, a često se nastanjuju i pećine. Arheološki nalazi iz jedne od ovakvih pećina (Zlotska pećina, kod Bora) do te mere su karakteristični da se i kultura razvijenog gvozdenog doba u ovom delu Srbije često označava kao zlotska grupa.[13] Keramička proizvodnja je u naglom opadanju: umesto ranijeg raznovrsnog, bogato dekorisanog posuđa, tokom VI veka izrađuju se uglavnom samo konične zdele, jednouhi lončići i krčazi, ukrašeni širokim kanelurama. Pogrebni ritual nije jedinstven, tj. na istim područjima i u isto vreme pokojnici se i spaljuju i inhumiraju, bilo u ravnim grobovima ili pod malenim humkama. Najviše su cenjeni predmeti od bronze, gvožđa i srebra. Sa raznih strana pribavljane su nove vrste nakita (fibule s konkavnim izrezima na nozi, grivne s bogato dekorisanim krajevima, ukosnice, igle s diskoidnom glavom) i oružje (gvozdena koplja, sekire, krivi noževi). Na nekoliko mesta (Ritopek, Zlotska pećina, Vrtište) nađeni su konjska oprema, ukrasi za odeću (velike pojasne kopče, aplike) i delovi bojne opreme (umba), na osnovu kojih se može zaključiti da je među ratnicima bilo i konjanika, obučenih u iskićenu odeću i naoružanih kopljem i štitom.

Zajednice u Sremu, Banatu i južnoj Bačkoj opredelile su se za drugačiji način života. Tokom celog VI veka živi se u starim naseljima, i to uglavnom od prinosa sa okolnih njiva. Keramička proizvodnja je i u ovim oblastima u opadanju, tj. pri modelovanju posuđa monotono se ponavljaju tradicionalne forme, i to bez ranijeg bogatog ukrasa. Za razliku od svojih srodnika u istočnoj Srbiji i Šumadiji, lokalne zajednice severno od Save i Dunava gotovo da i ne poznaju metalni nakit i oružje. Sedelački način života i opredeljenost za zemljoradnju očigledno su zaustavili proces društvenog raslojavanja. Nerazvijeni društveno-privredni odnosi jasno su razgraničavali ove zajednice ne samo od etno-kulturnih grupa u Slavoniji i Bosni već i od njihovih najbližih srodnika u Šumadiji i istočnoj Srbiji. Cepanje nekad jedinstvene bosutske grupe na dva dela označava važan momenat u etnogenezi onih naroda koje antički istorijski izvori pominju kao stanovnike centralnobalkanskog područja i južnog Podunavlja. One zajednice bosutske grupe koje su u VI veku živele u istočnoj Srbiji i Šumadiji treba svakako poistovetiti s Tribalima, »najmoćnijim i najvećim plemenom u srednjem delu Balkanskog poluostrva«, a one koje su živele u Sremu, južnoj Bačkoj i Banatu - s perifernim ogrankom velike dako-getske populacije.

Na području zapadne Srbije i Metohije odigrala su se krajem VII i u prvim decenijama VI veka dva važna događaja koji su izmenili etno-kulturne odnose u ovom delu Balkanskog poluostrva. Zajednice glasinačke grupe sa Romanije i Devetaka prešle su u to vreme Drinu i zaposele doline Đetinje i Rzava. Na više mesta u okolini Titovog Užica (Ražana, Pilatovići, Kriva Reka) istraženi su veliki tumuli, u kojima su otkriveni grobovi pripadnika ove snažne etno-kulturne grupacije.[14] Pokojnici su pretežno sahranjivani u opruženom stavu, i to žene s bogatim nakitom (diskoidni broševi, grivne, kopče), a muškarci sa po dva koplja u desnici ili s dugim gvozdenim mačem. Prodor ovih dobro naoružanih ratnika zaustavljen je već na Moravici i Maljenu, gde su im se suprotstavile zajednice bosutske, odnosno zlotske grupe jer su one u prethodnom razdoblju zaposele teritoriju zapadne Srbije, i to sve do Uvca. Snage su svakako bile podjednake i sukob je ostao neodlučen, pošto su i u naredna dva stoleća Moravica i Maljen razgraničavali domorodačke zajednice Podunavlja od glasinačke etno-kulturne grupe.

U isto vreme, ili koju deceniju kasnije, pojavili su se dobro naoružani ratnici i u jugozapadnim delovima Metohije, na suvatima i pašnjacima između severnih padina Paštrika, desne obale Belog Drima i Dečanske Bistrice. Njihov dolazak i vekovno zadržavanje u ovom delu Metohije najpotpunije su dokumentovani arheološkim nalazima sa velike nekropole u selu Romaji.[15] Nekropola se sastoji od petnaestak tumula, među kojima se ističe džinovska humka, čiji prečnik iznosi 50 t a visina oko 5 t. U humci su tokom VI veka sahranjivani ratnici: kraj svakog pokojnika polagano je gvozdeno oružje, i to redovno po nekoliko kopalja, a, ređe, i mačevi, strelice, noževi i sekire. Keramičkoj proizvodnji nije poklanjana veća pažnja, jer je i u grobove stavljano posuđe od neprečišćene i nedovoljno pečene gline, jednostavnih oblika (dvouhi i jednouhi lončići) i, mahom, bez ikakvih ukrasa. Kako su istovetni pogrebni rituali, oružje i keramički proizvodi posvedočeni i na većem broju nekropola na području severne Albanije, posebno oko Kukesa, jasno je da su ratnici sahranjeni u Romaji prispeli u Metohiju sa jugozapada, i to dolinom Belog Drima. Ova grupacija se ni kasnije nije odvajala od doline Belog Drima, niti je zaposela ostale delove Metohije. Domoroci – stabilizovane zajednice grupe Donja Brnjica verovatno su bez otpora ustupili tuđincima neplodno zemljište i krševite površi između Belog Drima, Dečanske Bistrice i Paštrika, ali su žilavo branili svoje plodne njive u Prizrenskom polju, severnoj Metohiji i na Kosovu.

Trajno naseljavanje dobro naoružanih zajednica duž desne obale Belog Drima usmerilo je u novom pravcu razvoj tradicionalne kulture u ostalim delovima Metohije, na Kosovu i u dolini Ibra. Tokom VI veka pre ne., u svim ovim oblastima stara naselja se utvrđuju kamenim bedemima ili palisadama (mlađa naselja na Belaćevcu i Velikom Gadimlju), a niču i nova, takođe utvrđena, na teško pristupačnim terenima (Valač, kod Zvečana).[16] Arheološki nalazi iz ovih utvrđenih naselja razlikuju se od onih iz starijih i neutvrđenih prvenstveno po prisustvu većeg broja metalnih predmeta i posuđa koje je izrađivano na vitlu. Pošto su oblici glinenog posuđa starije faze i dalje dominantni, pogrebni rituali isti, a naselja ne menjaju svoj položaj, već se samo umnožavaju, očigledno je da se lokalna kultura neometano dalje razvija. Na Velikom Gadimlju jasno se uočava utvrđena akropola, a ispod nje neutvrđeno podgrađe. Pojava ovako strukturiranih naselja svakako je posledica društvenog raslojavanja. Upadljivo je da tek grobovi iz VI veka pre n. e. sadrže i gvozdeno oružje (grobovi pod humkama na Dibičaku, kod Suve Reke).[17] To je siguran dokaz da je u lokalnim zajednicama bilo i ratnika, sposobnih da brane svoje saplemenike ili da ugroze susede i preuzmu njihova dobra.

Zaustavljanjem prodora nomada i ratnika, najpre na Goliji i u gornjem toku Raške (početak VII veka), kasnije, na liniji Moravica-Maljen (kraj VII veka) i na liniji Beli Drim-Dečanska Bistrica (početak VI veka), za dugo vreme se utvrđuju granice između etno-kulturnih grupa u ovom delu Balkanskog poluostrva. Prvu grupaciju, pripadnike glasinačke kulture, koja je zaposela Pešter i oblasti do Moravice, treba, verovatno, poistovetiti sa Autarijatima, »najmoćnijim ilirskim plemenom«, a drugu grupaciju, koja se iz severne Albanije probila u Metohiju, sa ogrankom one populacije koju antički pisci označavaju Ilirima u užem smislu reči (Illyrii proprie dicti). To znači da su u VI veku pre ne. teritoriju Srbije najvećim delom naseljavale prastare, međusobno srodne domorodačke zajednice - Dardanci (Kosovo i područje omeđeno dolinama Ibra, Zapadne i Južne Morave), Tribali (Šumadija i istočna Srbija) i ogranak Dako-Geta (Banat, Srem, Bačka), a da su samo manja područja zaposedala i ilirska plemena – ogranak Autarijata (Podrinje i Polimlje od Povlena i Maljena do Peštera) i Ilira u užem smislu reči (jugozapadna Metohija). Ove granice se nisu bitnije menjale sve do pred kraj IV veka pre n. e., do dolaska Kelta na Balkansko poluostrvo i sukoba starobalkanskih plemena sa makedonskom državom i helenističkim vladarima.

Razdoblje od kraja VI do sredine IV veka, približno od 525. od 350. godine pre n. e., karakteriše gotovo ravnomeran uspon svih etno-kulturnih grupa u kontinentalnim delovima Balkanskog poluostrva. Granice koje su tokom VI veka uspostavljene između plemena da štite njihovu nezavisnost, običaje i svojinu široko su se otvorile tokom V veka radi razmene sirovina i kulturnih dobara. Zbog širokog kulturnog prožimanja gotovo je nemogućno razaznati za koju etno-kulturnu grupu treba vezati nove oblike nakita, oruđa, oružja ili keramike koji se pojavljuju na teritoriji Srbije od kraja VI do sredine IV veka pre nove ere. S druge strane, u većini etno-kulturnih grupa okončava se ranije započet proces društvenog raslojavanja. Iz tih razloga, i kultura pojedinih plemena postaje višeslojna: na jednoj strani, bogata i kosmopolitska, a na drugoj, siromašna i krajnje arhaična. Arheološkom građom je, na žalost, dokumentovana uglavnom kultura povlašćenih društvenih slojeva – plemenskih starešina, njihovih porodica i ratnika.

U periodu od 525. do 350. godine pre n. e., Srbiju preplavljuju luksuzni predmeti koji su proizvedeni u zanatskim radionicama grčkog sveta. Kako se ovi predmeti najpre pojavljuju na teritoriji Dardanaca i Tribala (približno između 525. i 480. godine pre n. e.), i kako su tu i kasnije najbrojniji, jasno je da su ove dve etničke grupacije tokom V i IV veka postale glavni činioci kulturno-istorijskih zbivanja u ovom delu Balkanskog poluostrva. Dok se kultura u onim oblastima Srbije koje su zaposedale ilirske zajednice razvija u tradicionalnim okvirima, u celom Pomoravlju i na Kosovu odlučno se prekida s prošlošću i započinje helenizacija domorodačke kulture.

Iako se još odlikuje po kojom originalnom formom, glasinačka kultura već od poslednjih decenija VI veka postepeno opada. Njeni ogranci na teritoriji Srbije, u gornjem Podrinju i Polimlju, vitalni su kroz ceo V vek, ali su do te mere konzervativni da je teško razlikovati starija kulturna ostvarenja od novih.[18] Isti je slučaj i s kulturom zajednica koje su naseljavale jugozapadne delove Metohije. Pokojnici koji su tokom V-IU veka sahranjivani pod humkama duž obale Belog Drima (Romaja, Prčevo) polagani su u grobove na isti način kao i njihovi preci, sa gotovo istim vrstama gvozdenog oružja i keramičkih proizvoda. Tek tokom 111-11 veka do ovih zajednica stižu i luksuzni predmeti pribavljani u helenističkim zanatskim radionicama.

Sasvim je drukčija kultura na tribalskoj i dardanskoj teritoriji. Nagli uspon Tribala krajem VI veka dokumentovan je srebrnim i zlatnim nakitom, koji je otkriven na većem broju mesta u Pomoravlju, i, možda, nalazima iz tumula u Atenici, kod Čačka. U Mramorcu, Batincu, Kolarima, Miloševcu i Umčarima otkrivene su skupocene garniture nakita (široki pojasevi od srebrnog lima, raskošno dekorisani palmetama i geometrijskim motivima; zlatne i srebrne grivne s krajevima u vidu zmijske glave), kojima su se kitili moćnici tribalskih zajednica.[2]" Dve velike humke u Atenici nasute su, verovatno, nad grobovima tribalskih poglavara: kneza (humka II), mladog princa i kneginje (humka I).[2] Njihova tela, u odeći okićenoj zlatnim i srebrnim aplikama, doneta su do lomače na kolima, koja su takođe spaljena. U knežev grob stavljeno je celokupno naoružanje tribalskih ratnika: koplja, strele i štitovi, kao i oružje za borbu izbliza. Sva tri pokojnika sahranjena su s predmetima koji su nabavljeni u udaljenim krajevima: s bogatim nakitom, metalnim posuđem i slikanim vazama. Ovi predmeti, koji inače pripadaju krugu jonske zanatske umetnosti, verovatno su proizvedeni u grčkim kolonijama na crnomorskoj obali, a na tribalsku teritoriju su dospeli dunavskim putem, posredstvom zajednica donjeg Podunavlja ili Skita. Da su krajem VI i u prvim decenijama V veka uspostavljene neposredne veze između Tribala i Skita, pokazuju kako troperne strele i dvodelni gvozdeni đemovi iz kneževskih grobova u Atenici tako i nekoliko nalaza iz užeg pojasa srpskog Podunavlja (mačevi i nekoliko grobova u okolini Vršca)-[2]

Kao kontrast ovim skupocenim predmetima, na mnogim mestima u Pomoravlju, a čak i u okvirima kneževskih humki u Atenici, nalažene su keramičke posude od neprečišćene i nedovoljno pečene gline, sasvim jednostavnih oblika (konične zdele, jednouhi lončići). Kako na tribalskoj teritoriji nije dosad otkriveno nijedno naselje u kome se duže živelo, čini se da je sređen, sedelački život napušten tokom V veka, da je zemljoradnja zanemarena, a dobar deo potreba podmirivan pljačkanjem tuđih teritorija. Pojava karakterističnog tribalskog nakita u severnoj Metohiji (Pećka Banja) i donjem Potisju (Titel) možda dokumentuje kratkotrajne upade Tribala na dardanske i dako-getske teritorije. Njihovi nešto kasniji ratnički uspesi i pljačkaški pohodi pominju se i u istorijskim izvorima; oko 424. godine Tribali su prodrli na tračku teritoriju i porazili odriskog kralja Sitalka, a 376-375, u potrazi za hranom, opustošili su teritoriju daleke Abdere. Da su se sa tih i drugih, u istorijskim izvorima nezabeleženih pohoda vraćali na svoju teritoriju s bogatim plenom, pokazuje nakit koji je nađen u okolini Niša, na Juhoru i Čukarici (srebrne fibule sa zvezdicama na luku, tračke fibule) ili zoomorfni bronzani predmeti iz Ritopeka i Baraća, kao i halkidski šlem, nađen u okolini Vršca.[23] Tribali su vršili snažan pritisak i na Makedoniju, koju su često pljačkali. Filip II ih je pokorio 344-343. godine, ali se oni brzo oporavljaju i već 339. godine stižu do Dobrudže, gde se sukobljavaju sa skitskim kraljem Atejem.[24] Tek 335. godine Aleksandar Veliki uspeo je da ih obuzda i zauvek slomi njihovu silu. U razdoblju 111-11 veka, tribalske zajednice slabe i izumiru, tako da im se tokom I veka pre n. e. gubi svaki trag i u arheološkim i u istorijskim dokumentima.

Kultura na dardanskoj teritoriji je raznovrsnija i znatno stabilnija. Podatak da se u razdoblju od kraja VI veka do vremena rimskih osvajanja stara naselja stalno proširuju (na primer, Veliko Gadimlje) i da se uz njih podižu i nova, posebno u gornjem toku Južne Morave i Skopskoj kotlini (Krševica, kod Vranja; Skopsko Kale), pokazuje da su dardanske zajednice do kraja praistorije ostale vezane za predačku zemlju, odnosno da su ostajale na teritorijama koje su preuzimale od svojih suseda. Sedelački život omogućio im je da svoju privredu razgranaju i široko razviju razmenu dobara sa okolnim zajednicama. Iz tih razloga, u dardanskoj kulturi ovog razdoblja, pored luksuznih predmeta iz grčkih zanatskih radionica i njihovih jevtinijih imitacija, zastupljeni su i oblici karakteristični za ilirsku, tribalsku ili tračku kulturu.

Slično Tribalima, i Dardanci su krajem VI veka imali neku vrstu klasnog društva, ali su veze između članova zajednice bile prisnije, a staleške razlike znatno manje. Grobovi iz poslednjih decenija VI i prvih decenija V veka to jasno pokazuju. Ispod Petrove crkve, u Novom Pazaru, istražena je velika humka nasuta nad grobom plemenskog starešine i grobovima njegovih podanika.[25] Centralni, »kneževski« grob je prava riznica, koja se sastoji od zlatnog, srebrnog i ćilibarskog nakita, kao i skupocenih grčkih vaza, dok grobovi na periferiji humke sadrže samo lokalne keramičke proizvode. Grobovi iz istog vremena koji su otkriveni u Karagaču, nedaleko od Zvečana, skromna su imitacija ove »kneževske« humke: u njima su kraj pokojnika, umesto skupocenih proizvoda grčkog umetničkog zanatstva, položeni gvozdeno oružje i bronzani nakit, pribavljen od susednih ilirskih i tribalskih plemena.[26]

Raslojenost dardanskog društva i kompozitni karakter dardanske kulture još se jasnije manifestuju u strukturi naselja U-Š veka i u odlikama predmeta koji su u njima nađeni. U Krševici, južno od Vranja, otkriveno je na visokom grebenu veliko naselje koje se sastoji od tri dela.: akropolja, opkoljenog širokim bedemima od velikih tesanika, utvrđenog podgrađa i otvorenog naselja na nešto nižem platou.[27] Kako gotovo istu strukturu imaju i naselja na Velikom Gadimlju i skopskom lokalitetu Kale može se pretpostaviti da su na svim ovim mestima akropolj naseljavali ugledni Dardanci, odnosno poglavari i njihove porodice, a da su u neutvrđenom podgrađu živeli od njih zavisni seljaci i rudari, možda i oni koji su zbog duga postali robovi.[28] Arheološki nalazi iz ovih naselja pokazuju da je dardanska kultura oko sredine V veka već uveliko helenizovana. Keramičko posuđe iz Krševice sastoji se većim delom od importovanih atičkih vaza i imitacija raznih vrsta grčkog posuđa. I građevinski objekti ovog naselja podsećaju na ranohelenističku arhitekturu. S druge strane, već od početka IV veka na dardanskoj teritoriji počinje živ opticaj novca, najpre ilirskog

U drugoj polovini IV veka, većina naselja u jugoističnom delu dardanske teritorije popaljena je i porušena. Ovo pustošenje verovatno treba vezati za pobedu makedonskog kralja Filipa II nad Dardancima oko 345. godine, a, možda, i za ratove koje je Aleksandar Veliki vodio u Iliriji, Peoniji i njima susednim zemljama. Izvesno je da su se Dardanci ubrzo posle Aleksandrove smrti oporavili i osamostalili jer se već od osamdesetih godina 111 veka javljaju kao »značajan faktor u međunarodnim odnosima ovog dela antičkog sveta«.[30] Na dardanskoj teritoriji nisu još pronađeni arheološki dokumenti Š-1 veka, ali istorijski izvori svedoče da su Dardanci u tom razdoblju bili moćan i samosvestan narod. Da su oni i u prvim vekovima nove ere sačuvali individualnost i ostali verni običajima svojih predaka, pokazala su istraživanja jedne velike humke, nasute nedaleko od nekropole rimskog municipija Ulpijane. U središtu humke otkriven je grob neke ugledne Dardanke iz III veka nove ere, koja je, poput svojih dalekih predaka, sahranjena u purpurnoj tkanini protkanoj i okićenoj zlatom i srebrom.[31]

Kultura zajednica koje su u V i IV veku naseljavale teritoriju severno od Save i Dunava dokumentovana je malim brojem arheoloških nalaza. U naseljima ovog razdoblja (Gomolava, Gradina na Bosutu) otkriveno je isključivo keramičko posuđe koje je, fakturom, oblicima i ukrasom veoma slično keramičkim proizvodima iz srednje Posavine (Donja Dolina) i Oltenije (tzv. Feriđile grupa). Jedino u grobovima spaljenih ili inhumiranih pokojnika nalaženi su metalni nakit i oružje.[32] Ovi predmeti, međutim, nisu proizvod lokalnih radionica, već su pribavljeni bilo posredstvom Tribala i Dardanaca (fibule sa zvezdicama na luku, fibule sa sedlastom nogom, zlatne ogrlice), bilo preko zajednica koje su naseljavale Posavinu (fibule tipa Čertoza) i istočnu Bosnu (astragaloidni pojasevi). Tek u prvoj polovini IV veka, u vreme prvih dodira domorodaca s keltskom kulturom, pojavljuju se u Sremu i Bačkoj i originalne vrste nakita: široke grivne čiji se krajevi završavaju sa po dve povijene zmijske glave, prstenje i fibule s lančićima[33] Na osnovu ove oskudne arheološke građe može se jedino pretpostaviti da zajednice severno od Save i Dunava i u razdoblju od kraja VI do sredine IV veka karakterišu nerazvijeni privredno-društveni odnosi i etno-kulturna povezanost sa zajednicama srednje Posavine i Oltenije. Tek neustrašiva keltska plemena, koja su se u poslednjim decenijama IV veka sa severozapada spustila do ušća Save i Dunava, iz osnova su izmenila tradicionalnu kulturu i etničke odnose u celom srednjem Podunavlju.

Susret keltskih izaslanika sa Aleksandrom Velikim na Dunavu, 335. godine pre n. e., simbolično najavljuje poslednje razdoblje u razvoju praistorijske kulture na teritoriji Srbije – mlađe gvozdeno doba, razdoblje kome osnovno obeležje daju Kelti i helenistička civilizacija. O ovom razdoblju, međutim, više podataka pružaju istorijski izvori nego arheološki dokumenti. Odmah posle Aleksandrove smrti (323. godine), Kelti su u brzom naletu osvojili teritorije do ušća Save i Dunava, a već 310. godine sukobili su se sa Aleksandrovim vojskovođom Kasandrom duboko u unutrašnjosti Balkanskog poluostrva, na planini Hemu. U narednim decenijama, ovi surovi ratnici opustošili su Dardaniju i Makedoniju, ali su u srednjoj Grčkoj, kod Delfa, doživeli 279. godine strahovit poraz. Razbijene keltske čete krenule su raznim putevima ka staroj domovini. Povlačenje je bilo mučno i dugo: u Makedoniji i Dardaniji čete su uništene ili desetkovane, ali je jedan njihov deo, kao i deo keltskih grupacija koje su se kretale drugim putevima, ipak stigao do ušća Save i Dunava gde se trajno nastanio. Verovatno za života jedne generacije zaboravljen je poraz iz 279. godine, jer, nastanivši se u ovom području, Kelti opet postaju agresivni i tokom III veka pokoravaju ne samo Tribale već zaposedaju i deo autarijatske i getske teritorije. Pobednici i pokoreni domoroci obrazovali su tada ono moćno pleme koje se u istorijskim izvorima pominje pod imenom Skordisci.[34]

Raspoloživa arheološka građa dokumentuje samo jednu, i to poznu etapu istorije Skordiska. S ranim razdobljem njihove istorije, od sredine III do sredine II veka, mogu se povezati samo grobovi koji su otkriveni na periferiji Beograda (Karaburma, Rospi Ćuprija).[35] Arheološki nalazi iz druge polovine II veka nešto su brojniji, ali tek razdoblje opadanja moći Skordiska, počev od osamdesetih godina I veka, dokumentovano je bogatom građom koja je prikupljena istraživanjem mnogih naselja i nekropola na području od ušća Drave do ušća Timoka u Dunav.[36] Pojedini, još usamljeni arheološki nalazi iz Šumadije (Korićani, kod Kragujevca), južnog Pomoravlja (mnogobrojni lokaliteti u okolini Niša) i zapadne Srbije (Krajčinovići, kod Priboja) pokazuju, međutim, da su Skordisci u Š i II veku naseljavali znatno širu teritoriju.[37] Na osnovu arheoloških dokumenata može se zaključiti da je kultura Skordiska u celini bila eklektična; u toku njenog razvoja keltsko nasleđe je neprekidno prisutno (tehnologija izrade keramičkih i metalnih predmeta), ali je u starijem razdoblju (Š-P vek) snažno prožimaju tribalske i autarijatske forme, a u mlađem, u vreme širenja Burebistine kraljevine, u nju se uključuju i mnogi elementi dako-getske kulture.[38]

Najkasnije 9. godine nove ere, sve teritorije do Dunava priključene su rimskoj državi. Dardanci i Skordisci konačno su pokoreni nešto ranije, ali njihova kultura nije uništena. Tokom prva dva veka nove ere, uporedo sa stabilizacijom rimske civilizacije duž granice i magistralnih puteva, domorodačke zajednice po zabitim varošicama i selima i dalje čuvaju predačke običaje i uporno neguju tradicionalnu kulturu. Tek tokom III veka, ove razlike nestaju, a domoroci na teritoriji Srbije masovno se uključuju u kulturnu i političku istoriju Rimske Imperije.