Praistorijska umetnost oblikovanja srebra i zlata na centralnom Balkanu

Praistorijska umetnost oblikovanja
srebra i zlata na centralnom Balkanu

Piše: Vera Krstić, viši kustos Narodnog muzeja u Beogradu

U poslednjoj fazi starijeg gvozdenog doba, u periodu od VI-V veka pre naše ere, oseća se prisustvo stranih uticaja, naročito italskih i grčkih, a sve češće se javljaju predmeti od srebra i zlata. U ovom periodu, na prostoru centralnog Balkana javljaju se kneževski grobovi koji predstavljaju jednu od najzanimljivijih kulturnih promena u strukturi praistorijskih i protoistorijskih zajednicaGvozdeno doba je period kada gvožđe ulazi u stalnu upotrebu za izradu oružja i oruđa i redovno se javlja među ostacima materijalne kulture. To je period većih populacionih kretanja, čestih sukoba, ali i period formiranja pojedinih plemena i plemenskih zajednica.

Na teritoriji centralnog Balkana, koja obuhvata sliv Južne, Zapadne i Velike Morave, odnosno prostor između Sarajeva na zapadu (Bosna i Hercegovina), Knjaževca na istoku (Srbija), Beograda na severu (Srbija) i Skoplja na jugu (BJR Makedonija) gvozdeno doba obuhvata poslednji milenijum stare ere. Njegov završetak jasno je obeležen rimskim osvajanjima krajem 1. veka pre n.e, dok tačan datum pojave gvožđa na prostoru Srbije, koja obuhvata najveći deo centralnog Balkana, još nije utvrđen. Najraniju fazu gvozdenog doba, period od X do VIII veka pre n.e. čini prihvatanje novog metala u okvirima ranih kulturnih grupa. Razvijenu fazu, VIII - VI vek pre n.e, čini vreme pune eksploatacije gvožđa, a u materijalnoj kulturi dominiraju grube i snažne forme oružja i nakita. U poslednjoj fazi starijeg gvozdenog doba, u VI-V veku pre n.e. oseća se prisustvo stranih uticaja, naročito italskih i grčkih, a sve češće se javljaju predmeti od srebra i zlata. U ovoj fazi starijeg gvozdenog doba na prostoru centralnog Balkana javljaju se kneževski grobovi koji predstavljaju jednu od najzanimljivijih kulturnih promena u strukturi praistorijskih i protoistorijskih zajednica. Njihovom pojavom dolazi do izmena u pogrebnim običajima i načinu sahranjivanja koje su nastale kao rezultat socijalnog raslojavanja usled napuštanja dotadašnjih običaja. Ove promene dešavale su se i na širem kulturnom prostoru, zahvatale su prostranu oblast od Crnog mora do Atlanske obale o čemu svedoče nalazi raskošnih grobova poglavara i ratničkih vođa otkriveni na teritoriji današnje Bugarske, Austrije, Češke, Nemačke i Francuske. Na raslojavanje praistorijskih zajednica delovali su i spoljašnji faktori, velika populaciona kretanja, dodiri sa drugim kulturnim grupama i prerastanje sedelačkih zajednica u ratnička plemena. Velike istorijske promene odigrale su se i na istočnom Sredozemlju. Početkom V veka pre n.e. Persijanci su potisnuli Grke, težište trgovine je bilo prebačeno u Veliku Grčku, odakle je pojačana trgovina sa varvarskim plemenima u unutrašnjost Balkana i srednje Evrope. Krajem VI i početkom V veka pre n.e Etrurci pomeraju težište trgovine ka kontinentalnoj, varvarskoj, Evropi. Usled svih nastalih promena Grci su bili prinuđeni da traže nova tržišta, i nalaze ih na severu, u plemenskoj aristokratiji društva koje je bilo u usponu i kod kojeg je posedovanje luksuznih predmeta iz Grčke, Etrurije i južne Italije bila oznaka položaja i ugleda u društvu.


Fiala iz Novog Pazara,
srebro sa pozlatom,
VI-V vek pre n.e.

Kneževske nekropole

Do sada je na području centralnog Balkana otkriveno i istraženo nekoliko kneževskih grobova na nekropolama i slučajnim nalazištima kao što su Petrova crkva kod Novog Pazara, Atenica kod Čačka, Pilatovići kod Požege, Glasinac, Pećka Banja kod Peći i Trebenište kod Ohrida koje teritrijalno ne pripada centralnom Balkanu, ali po značaju i vrsti materijala pripada ovom kulturnom krugu. Zahvaljujući običaju pohranjivanja luksuznih predmeta, izrađenih po poslednjoj modi toga doba, u grob vlasnika koji je pripadao društvenoj grupi višeg socijalnog i ekonomskog ranga, veliki broj predmeta je ostao sačuvan do danas. Tako je u kneževskim nekropolama Trebenište, Atenica, Novi Pazar, Pećka Banja pronađen raznovrsan importovan materijal koji ukazuju da su između tzv. varvarskih plemena u unutrašnjosti i priobalnih grčkih naseobina i kolonija na Crnom i Jadranskom moru i zapadnom Sredozemlju postojale stalne kulturne i trgovačke veze. Tipovi oružja i ratnička oprema, šlemovi grčko-ilirskog i korintskog tipa, pronađeni su u Trebeništu i Pećkoj Banji. Bronzane posude su bogato ukrašene reljefnim aplikacijama kao što je hidrija iz Novog Pazara sa drškom u obliku nage muške figure, lavljom glavom, dva ovna u ležećem položaju i isplaženim likom Gorgone kao i krater sa frizom konjanika i tronožcem na tri noge u vidu lavljih šapa iz Trebeništa. Ovaj krater je zajedno sa kraterom iz Viksa u Francuskoj najuspelije delo grčke arhajske toreutike izrađeno u korintskim radionicama ili radionicama sa izrazito peloponeskom tradicijom u južnoj Italiji i severozapadnoj Grčkoj. U Novom Pazaru i Pećkoj Banji pronađena je grčka crnofiguralna keramika i srebrne zdele kao što je fiala mesomphalos iz Novog Pazara sa apliciranom zlatnom trakom na kojoj su iskucani motivi zatvorenih lotosovih cvetova. Grčko-italskog je porekla i predstavlja jedinstven primerak grčke toreutike na ovom prostoru. Izgled iskucanog ornamentalnog motiva istovetan je sa dekoracijom srebrnih pehara i ritona na nekropoli u Trebeništu.


Šlem iz Trebeništa,
bronza sa pozlatom,
VI-V vek pre n.e.

U Trebeništu su pronađene maske od iskucanog zlatnog lima koje imaju izrazitu sličnost sa mikenskim pogrebnim maskama, ali koje ne govore o sponama ove dve vekovima udaljene civilizacije, već o postojanju iste ideje - ovekovečiti pokojnika. Od zlata su i rukavice, sandale, različiti ukrasi od većih i manjih listića u obliku rozete, piramidalni privesci, perle i igle, dok su u Novom Pazaru i Atenici pronađene brojne aplikacije rađene od tankog zlatnog lima, različitih dimenzija, geometrijskih oblika, sa raznovrsnim ukrasima, izrađeni tehnikom iskucavanja. Ritualno pokrivanje lica, šaka i stopala umrlog ne samo maskama i sandalama, nego uopšte zlatom, stajao je u vezi sa kritsko-egipatskom tradicijom divinizacije pokojnika, a bio je raširen na području oko Solunskog zaliva i u južnoj Trakiji. Da li su i u kojoj meri domaći majstori učestvovali u stvaranju ovih oblika, veliko je pitanje. Veruje se da najveći deo priloga u zlatu i srebru iz kneževskih grobova uvezen iz solunske oblasti ili načinjen na licu mesta od strane veštih solunskih zanatlija koji su prilagodili neke detalje u obradi metala domaćem primitivnijem ukusu i potrebama.
.

Vrhunski radovi domaćih majstora sa geometrijskom ornamentikom

Istovremeno sa importovanim grčkim predmetima javljaju se proizvodi domaćih majstora izrađeni u srebru i zlatu. Domaći majstori bili su inspirisani bogatom grčkom figuralnom dekoracijom i radili su ukrašavanje nakita i oružja, geometrijskom ornamentikom - krug, trougao, romb, spirala, svastika.

Za širenje ove ornamentike važnu ulogu imale su radionice oko centara plemenske aristokratije u jugozapadnoj Srbiji, gde je pod uticajima iz Grčke, Italije i Makedonije, došlo do intenzivnijeg korišćenja zlata i srebra i stvaranje novog stila u umetnosti. Linearna ornamentika naročito dolazi do izražaja na tzv. pojasevima i naušnicama tipa "Mramorac" od srebrnog ili zlatnog lima kakvi su jedinstveni pronađeni u tumulu kod Novog Pazara, a koji predstavljaju vrhunski rad domaćih majstora. Izvanredna maštovita geometrijska kompozicija uvek različio kombinovana od trouglova, rombova, meandra, svastika, paralelnih linija često dopunjuje palmeta u centralnom delu koja ukazuje na prodor grčkog ornamentalnog stila u autohtoni geometrijski stil srednjobalkanskih zanatlija.


Nalaz iz Čuruga, srebro, V vek pre n.e.

U okviru trajanja linearnog geometrijskog stila polako se uvode i figuralni elementi. To se prvenstveno ogleda na šarnirskim fibulama sa plastično dekorisanim lukom, glavom u obliku palmete i nogom u vidu stilizovane životinjske glave. Ovaj tip fibula nastao je u severnoj Grčkoj, odakle se proširio na sever i u unutrašnjosti Balkana se pojavio tek krajem V veka pre n.e. Vrhunac u razvoju stila i izradi ove fibule su dostigle u IV veku pre n.e kada se javljaju najpoznatije fibule ovog tipa - tip Čurug. Primer prodora figuralog elementa su i grivne čiji se krajevi završavaju u vidu zmijskih glava. Prikazi zmija u starijim kulturama su česti, ali su njihove predstave sve do kraja VI veka pre n.e. šematizovane i uklopljene u geometrijske standarde. Sada se javlja plastičnost, kakave su grivne iz Novog Pazara i Pećke Banje. Tokom vremena ovaj oblik se razvijao, da bi krajem IV veka pre n.e. dostigao svoj krajni domet koji je izražen na grivnama tipa Čurug na kojima su predstave zmijskih glava obogaćene filigranom i linearnom ornamentikom. Grivne sa krajevima u vidu zmijskih glava javljaju se i kasnije, u rimskom periodu, ali sa velikom stilizacijom gde se autohtoni element uklapa u rimsku materijalnu kulturu.

Brojni su nalazi importovanih predmeta i predmeta lokalne produkcije pronađeni u materijalnoj kulturi Tribala i Ilira, plemena za koje se smatra da su naseljavala prostor jugozapadne Srbije, mada je teško podvući jasnu granicu u razdvajanju elemenata nasleđenih iz prethodnih kultura sa prostora centralnog Balkana i uticaja Grčke, njenih formi i dekorativnih elemenata. Mnoštvo ukrasnih oblika - spirala, koncentrični krugovi, svastika, dvojna spirala, javljaju se i u balkanskoj i helenskoj religiji, ali kvalitet izrade, elegancija linija, zanatski i umetnički rad lokalnih majstora, usvajanje nove tehnike kao što je granulacija, svakako pokazuju da su ovi predmeti nastali pod grčkim uticajem, a ovi simboli nastavljaju svoju egzistenciju i u vreme rimske dominacije na prostoru centralnog Balkana.


Sandale iz Trebeništa,
zlato,
VI-V vek pre n.e.

Surovi i pohlepni Skordisci

Polovinom V veka pre n.e. u srednjoj Evropi, posebno u dolini Rajne i na severnom rubu zapadnih Alpa, javljaju se novi izuzetno bogati kneževski grobovi koji označavaju početak mlađeg gvozdenog doba, latena, i početak materijalne kulture Kelta. Krajem V i početkom IV veka pre n.e. Kelti su se iz matične domovine raselili od Francuske do Mađarske, stigli su do Italije a potom do Male Azije. Jedan njihov deo se oko 300. godine pre n.e. javlja i u međurečju Save i Dunava i deli se na zapadne i istočne Kelte.

Istočna grupa Kelta - Skordisci nastali su samoorganizovanjem ostataka keltske vojske poražene kod Delfa 279. godine p.n.e, čije se povlačenje završilo u međurečju Save i Dunava. Teritorija Skordiska obuhvatala je prostor od istočne Slavonije na zapadu do doline Timoka na istoku, dok se severna granica ne može odrediti budući da je panonska ravnica bila naseljena srodnim plemenima. Na jugu njihova teritorija je obuhvatala Pomoravlje, mada najnovija arheološka iskopavanja lokaliteta Kale-Krševica kod Bujanovca, gde je pronađena keltska keramika karakteristična za krajeve oko Save i Dunava, pokazuje da su Skordisci i Dačani od sredine II i početka I veka pre n.e ovo mesto koristili kao stanište ili usputnu stanicu na putu koji je varvare vodio od Dunava dolinom Morave sve do bogatih oblasti u Makedoniji.

Arheološka slika o dolasku Kelta-Skordiska na Balkan dugo je bila nepotpuna, što je posle-dica nedovoljnih arheoloških iskopavanja. Najznačajniji lokaliteti su najstarija nekropola na lokalitu Pećine (Kostolac) u neposrednoj blizini antičkog Viminacijuma, sa spaljenim i inhumiranim grobovima, bogatim prilozima u keramici i oružju; nekropola Karaburma u Beogradu gde je sahranjivanje vršeno tokom sva tri veka nezavisnosti Skordiska, sa brojnim darovima umrlim i gde su keramika, oružje i nakit izrađeni po zajedničkom obrascu za istočne Kelte; potom nekropole Kupinovo, Novi Banovci, Boljevci, kao i naselje Gomo-lava koje je trajalo do kraja II veka pre n.e

Skordisci su u istorijskim izvorima opisani kao surovi, pohlepni za pljačkom za svim dobrima, osim za zlatom koje su navodno prokleli bojeći se nesreće izazvane njegovim posedovanjem. Stoga među grobnim prilozima Skordiska nema bogatih nalaza kakvi su pronađeni u kneževskim grobovima V-IV veka pre n.e. u Zapadnoj Evropi. Iako se oni opisuju kao ratničko pleme, importa-plena iz drugih oblasti nema, a morale su postojati veze Skordiska sa istočnim Keltima na severu, u Panoniji. To donekle protivreči istorijskim izvorima o stalnim ratovima Skordiska protiv Rimljana i čestim pljačkaškim pohodima. Napadi na Makedoniju, kao i drugi pohodi na susede, bili su sastavni deo ratničkog života Skordiska koji su svoju borbenost zadržali najduže od svih istočnih Kelta. Preokret nastaje u I veku pre n.e. kada je naglo ojačala dačka kraljevina. Teški porazi keltskih plemena Boja i Tauriska imali su uticaj da se u materijalnoj kulturi Skordiska, od kraja II veka pre n.e. do dolaska Rimljana i pada Skordiska pod rimsku vlast u I veku naše ere, jave dački elementi.