Istorija Balkana

Praistorija
Teritorija Balkanskog poluostrva bila je nastanjena od pradavnih vremena. Naučnici smatraju da su zemlje zapadne i srednje Evrope bile naseljene već u prvom odseku pleistocena (diluvij, ledeno doba), a da se u oblastima Balkanskog poluostrva čovek pojavljuje u periodu poslednje glacijacije (alpska glacijacija - Njurm). U to doba hladne klime pre 40000 godina, večiti led spuštao se do 1500 metara nadmorske visine.

Prve ljudske zajednice tada su živele u pećinama. Na osnovu izučavanja pećina, naročito pećine pod Jerininim brdom u selu Gradac i Risovače na Venčacu može se izgraditi izvesna slika njihovog života. Bile su to ljudske zajednice od 10-15 članova, od jedne do tri biološke porodice, a njihovo privređivanje bilo je uglavnom sakupljanje plodova i lov. Taj čovek, već homo sapiens, obrađivao je kamen i kosti i na taj način pravio oruđe i oružje. U prvo vreme lovio je krupne biljojede (džinovske jelene, divlje konje, goveda), a u izmenjenim klimatskim uslovima (zavladavanja predarktičke klime) i mamute, nosoroge, lavove i hijene. Usled velikog zahlađenja (virmska glacijacija, Njurm 3) oko 25000 godina pre n.e. došlo je do napušanja pećina i prestanka ljudskog života. Time se završava prvo poglavlje istorije ljudskih zajednica na teritoriji Srbije.

Nova etapa počinje sa promenom klime, krajem ledenog doba (nova geološka epoha - holocen). Na osnovu ispitivanja arheoloških nalazišta u Đerdapu utvrđeno je da se tamo razvila jedna od najsloženijih kultura praistorije, koja se prema jednom velikom dunavskom viru, naziva kultura Lepenskog Vira (7000-5500 godina pre n.e.). Najstariji ljudi ove kulture živeli su već u naseljima, a u zajednicama od dve do četiri biološke porodice. Kasnije, sa priraštajem stanovništva, gradili su naseobine po utvrđenom obrascu. Sahranjivanje je bilo van naselja, a dolazi i do usavršavanja izrade alata i oružja. Brojni nalazi upućuju na postojanje privatnog vlasništva, društvene hijerarhije, religije, umetnosti, a u sferi proizvodnje ostali su na tradicionalnim izvorima hrane i nikada nisu postali ni zemljoradnici ni stočari.

Ljudske zajednice iz starijeg kamenog doba (paleolita) na tlu Srbije razvile su kulture mlađeg kamenog doba (neolita) koje uz lovačko-sakupljačku ekonomiku razvijaju i zemljoradnju i stočarstvo. Tome je svakako pogodovala i toplija klima. Neolitska kultura na prostoru i severno i južno od Save i Dunava razvijala se od 5300 do 3200 godina pre n.e. a najznačajnija nalazišta su Starčevo i Vinča. Na osnovu arheoloških iskopavanja može se pretpostaviti da su ove ljudske zajednice podizale kuće jednu pored druge, oblepljene blatom, izmešanim sa plevom. Podovi su bili od nabijene zemlje, a krovovi od pruća i slame. Domaćinstva su posedovala raznovrsno posuđe.

Neolit
Iz ovog perioda nalazi se samo mali deo arheoloških nalaza, koji su pronađeni tokom iskopavanja mnogobrojnih neolitskih nalazišta. Oni pokazuju napredak u izradi predmeta od kamena, kosti i pečene zemlje. Oblici posuđa, napravljeni za praktičnu upotrebu ili za kultne (religiozne) svrhe, kao i ljudska i životinjska plastika, odražavaju i svakodnevni i duhovni život ovih ljudi.

Osnovno privređivanje bilo je zemljoradnja i stočarstvo, što je nov kvalitet u odnosu na raniji način života nomada i lovaca. Rani neolit u Srbiji ponajviše poznajemo zahvaljujući iskopavanjima u Starčevu (starčevačka kultura). Bliže antroploško određenje nosilaca ove kulture nauka još nije objasnila. Ljudi ranog neolita pravili su kuće kvadratno-trapezoidnih osnova od drvene armature, oblepljene blatom i plevom. Kuće su verovatno bile grupisane unutar porodica. Pronađeni hambari (ukopani u zemlju) sa ugljenisanim ječmom i pšenicom ukazuju da se radi o ratarima, a kosti domaćih životinja o stočarstvu. Ostaci divljih životinja pronađeni u kućama ili pored njih ukazuju da su se ljudi ranog neolita bavili i lovom. Veliki broj šila, spatula, harpuna i udica ukazuje na bavljenje ribolovom, tim pre što su se naselja nalazila pored reka.

Nosioci starčevačke kulture, sudeći prema ostacima njihove materijalne kulture, živeli su na jugu do Makedonije, a ima dokaza njihovog života i u Bosni.

Grnčarija je uglavnom bila bombastog oblika. Sudovi, pehari i zdele su ukrašavani barbotiniranjem, štipanjem, prevlačenjem prstiju po svežoj prevlaci. Pronađeno je mno ljudske i životinjske plastike. Životinjske figure su realistički napravljene, a ljudske statuete imaju izrazite oblike ženskog tela što odražava verovanje u kult plodnosti.

Nosioci kulture srednjeg neolita nastali su mešanjem starosedelaca i ljudskih zajednica poznatih po nalazištu Vinča (vinčanska kultura). Njihove nastambe pravljene su po starom principu i od istog materijala. Vinčanske kuće bile su masivnije, sastojale su se od dva odeljenja sa ognjištima. U kućama se izrađivala grnčarija i alatke od kamena. Ljudi su poznavali pletenje asura od trske i like, a nalazi delova tkačkog stana ukazuju da su znali i za preradu vune.

Veliki broj pronađenih ostataka materijalne kulture svedoči o majstorstvu u grnčariji. Sudovi su zaobljeni; bilo ih je bikonusnih profilacija, a osobita spretnost vidljiva je pri izradi zdela i pečenju. Ljudska plastika je dobila nove oblike; pojavljuju se strogo stilizovane statuete sa durim vratovima i licima koja podsećaju na maske.

Vinčanci poznatog neolita živeli su u porodicama, posedovali su stoku (goveda, ovce, svinje) koje su držali u dvorištima. Kuće su im bile poređane po redovima, sa "ulicama" što upućuje na zaključak da su sela bila sa "urbanističkim" rešenjima.

Njihova grnčarija je raskošnija i ukrašenija. Preovladavaju zdele bikonusnog i konusnog oblika. Ornamentika je urezana i česta je primena crvene boje. Ljudska plastika i dalje se bavi ženom, trudnicom i majkom sa detetom, ali ima i figurina i sa naglašenim muškim atributima.

Alatke i oružje bili su od uglačanog kamena, a nakit od školjki. Ljudske zajednice koje su stvorile starčevačku i vinčansku kulturu bile su podložne seobama usled unutrašnjih razloga, ali i spoljnih. Tako dolaskom ljudi iz Anadolije i Panonije menja se etno-kulturna slika i nestaju vinčanske zajednice a na njihovom prostoru stranci počinju sa upotrebom metala, čime počinje nova epoha ljudske istorije.

Bronzano doba
Bronzano doba ljudske istorije u nauci se smešta u vreme od 2000. do 1000. godine pre nove ere. Ovo ime dobilo je po tome što je za razliku od ranijih perioda preovladala upotreba metala za proizvodnju oruđa, oružja i nakita. Na Balkanskom poluostrvu bronzano doba se vezuje i za indoevropeizaciju domorodačkog stanovništva i stvaranje etničkih grupa koje će dati starobalkanska plemena: Tračane, Ilire, a severno od Save i Dunava, Dačane i Gete. Pod indoevropeizacijom se podrazumeva prodor ljudi iz srednje Azije u Evropu.

Oko 1900. godine pre n.e. obrazuju se prva žarišta kulture bronzanog doba u Banatu (moriška), Sremu (vinkovačka), severozapadnoj Srbiji (Belotić-Bela Crkva), južnom Pomoravlju (Bubanj-Hum III-Slatina). Ljudske zajednice bronzanog doba severno i južno od Save i Dunava vekovima su živele mirnim životom. On je poremećen oko 1425. godine pre n.e. prodorom ljudi sa severa (tzv. kultura grobnih humki) koji su imali bronzano oružje - mačeve, bodeže, sekire. Ta pomeranja ljudi nastavila su se i tokom narednih vekova a doprla su čak do Egipta. Arheološki nalazi iz perioda 1125. do 750. godine pre n.e. upućuju na zaključak da se tada stvara nova kultura - gvozdenog doba, a dolazi i do oblikovanja prvih istorijski poznatih etničkih grupacija i unutrašnjosti Balkanskog poluostrva: Dardanaca, Tribala, Ilira i Tračana. U vremenu od 1200. do 1000. godine pre n.e. na Kosovu, u Pomoravlju, Sremu, Bačkoj i Banatu podižu se jednoobrazna naselja, proizvodi se jednako posuđe, a način sahranjivanja je takođe istovetan. Zemljoradnja je bila razvijena: seju se pšenica i ječam, uzgajaju, ponajviše, goveda, svinje i konji, a znatno manje ovce i koze.

Arheološka nalazišta bronzanog doba (osobito Bubanj kod Niša) pokazuju da su se ti ljudi bavili intenzivnim stočarstvom. Karakteristični su njihovi sudovi sa dve drške i siromašnom ornametikom. Tehnika izrade upućuje na stare tradicije. Nalazište Gloždar kod Paraćina je najvažnije za tzv. paraćinsku grupu. Poznato je isključivo iz grobalja - nekropola. Pokojnici su spaljivani, a spaljeni ostaci stavljani su u urne sa nizom drugih predmeta, najčešće sa nakitom.

Vatinska grupa (po nalazištu Vatin kod Vršca) bliska je dubovačko-žutobrdskoj (nalazište Dubovac kod Kovina i Žuto Brdo u selu Vinci kod Golupca) grupi i ove dve grupe predstavljaju kulturu srednjeg bronzanog doba. Grnčarija ovog porekla ima nesumnjivu estetsku vrednost, a osobito sudovi u obliku životinjskih figura.

Votivna kolica iz Dupljaje su značajan kultni predmet. Na kolicima koja vuku barske ptice prikazana je stojeća ljudska figura. Radi se o muškoj figuri obučenoj u ženske haljine. U nauci se ova kolica povezuju sa mitom o delfijskom Apolonu, koji boravi šest meseci u zemlji Hiperborejaca, a šest u Delfima.

Gvozdeno doba
Gvozdeno doba obuhvata period od hiljadu godina - od 1000. godine pre n. e. do 1. veka nove ere. Ono je u nauci i dobilo ime po tome što u ovom periodu gvožđe ulazi u stalnu upotrebu za izradu oružja, alata i drugih predmeta. Njegova karakteristika jeste i u pojačanim kretanjima stanovništva. To je vreme "ljudi s mačevima" i doba čestih sukoba, uništavanja, ali i uobličavanja plemena. Gvozdeno doba je poslednji period praistorije, no zahvaljujući grčkim i rimskim piscima mi znamo i imena pojedinih plemena na Balkanskom poluostrvu. Masovna primena gvožđa nije prouzrokovala veće potrese u kulturnom razvoju ljudi na našem tlu. Promene su nastupile sa prodorom plemena sa Kavkaza i južne Rusije. Taj prodor u nauci se vezuje za ime Trako-Kimeraca (800-700. godine pre n. e.), a kasnije za Skite (600-500. godine pre n. e.). Stapanjem starosedelaca sa došljacima u dužem vremenskom periodu došlo je do stvaranja plemena.

Naselja ovih ljudi obično su građena na uzvišenjima pogodnim za utvrđenja i odbranu. Ta mesta u narodu se i danas nazivaju gradine. Sahranjivanje je bilo u rodovskim tumulima sa mnoštvom oružja, nakita i keramike. Zahvaljujući ispitivanju tumula može se zaključiti da je unutar plemena došlo do raslojavanja i, verovatno, postojanja plemenskih vođa. Pojedini tumuli ne izdvajaju se samo po mestu i veličini, nego i po predmetima u njima. Oni su bili puni domaćeg, ali i uvezenog oružja, a takođe i ostalih predmeta od zlata i srebra. Jedno od naših najznačajnijih nalazišta iz ovog doba jeste velika nekropola sa više hiljada tumula na Glasincu (centralna Bosna). Ova glasinačka grupa bila je razvijena i u Hercegovini, Metohiji i severnoj Albaniji.

Nalazi iz tumula svedoče i o razvijenoj trgovini sa Grcima. Putevi su vodili preko Makedonije, a posle grčke kolonizacije i sa istočne jadranske obale. Ovom kolonizacijom počinje i opšti helenistički uticaj na starobalkanska plemena koji je zaustavljen dolaskom Kelta početkom 3. veka pre n. e. Etnička pripadnost kulturnih grupa na Balkanskom poluostrvu može se utvrditi na osnovu ostataka njihove materijalne kulture i podataka grčkih i rimskih pisaca. U zapadnim delovima Balkana živeli su Iliri i njima se može pripisati glasinačka kultura, a zapadno od reka Iskera i Strume bili su Tračani. Između njih su bili Tribali i Dardanci koje antički pisci poistovećuju sa Tračanima i Ilirima.

Fibule, ukrasne, a i funkcionalne igle bile su mnogo u upotrebi u gvozdeno doba. Najstarije su imale lučni oblik sa dve petlje i sa nogom u obliku trougla, trapeza "beotskog štita" ili kruga. I kasnije se takođe pojavljuju lučni oblici sa zvezdastim ukrasima, stilizovanim zmijskim glavama i dr.

Gvozdeno doba na tlu Srbije vezano je za dolazak Trako-Kimeraca iz kavkasko-pontskih oblasti oko 725. godine pre n.e. Oni su doneli niz novih kulturnih dobara kao što su oružje i nakit napravljeni od gvožđa. U sledećih 200 godina stabilizovana je kultura gvozdenog doba i izvršena su jasna razgraničenja između etničkih grupa.

Antika
Vremenom je uspostavljena živa razmena dobara između etno-kulturnih grupa, koje se počinju raslojavati. Najbolji dokaz su arheološka nalazišta sa luksuznim predmetima proizvedenim u Grčkoj. Bogata nalazišta svedoče i o helenizaciji Tribala i Dardanaca. No nikako se ne može govoriti o njihovom iščezavanju, jer u nastupajućim vekovima oni su vodili prave ratove protiv makedonskih kraljeva. U periodu od 300. do 100. godine pre n.e. Dardanci su, prema istorijskim izvorima, sačuvali svoju individualnost i samosvest, a izvanrednih dokaza za to ima čak i u 3. veku n.e.

Mlađe gvozdeno doba na tlu Srbije obeleženo je dolaskom Kelta i prodorima helenističke civilizacije. Keltski izaslanici susreli su se sa Aleksandrom Velikim na Dunavu 335. godine pre n.e. a posle Aleksandrove smrti prešli su Savu i Dunav. Njihova pustošenja po Dardaniji, Makedoniji i srednjoj Grčkoj zaustavljena su grčkom pobedom kod Delfa 279. godine pre n.e. Po povlačenju, a u daljim decenijama Kelti su pokorili Tribale, zauzeli su deo autarijatske teritorije i zajedno s njima obrazovali moćno pleme Skordiska. Oni su prvi na tlu Beograda sagradili naselje.

Početkom nove ere Rimljani su zauzeli sve zemlje Balkanskog poluostrva, pokorili i Dardance i Skordiske, ali njihovu kulturu nisu uništili. Skoro tri stotine godina starobalkanska plemena, iako pod rimskom vlašću, živela su autohtono, negujući tradicionalnu kulturu, a tek potom integrišu se u političku i kulturnu istoriju Rimske Imperije.

Rimski period
Prodor Rimljana na Balkansko poluostrvo počeo je krajem 3. veka pre n. e. U rimsko-ilirskim i rimsko-makedonskim ratovima bile su pokorene Ilirija i Makedonija. Prvi ilirski rat (229-228. godine pre n.e.) uspešno je vođen protiv kraljice Teute i ilirskih gusara na Jadranskom i Jonskom moru. Rimski protektorat nad više ilirskih vazala nije bio dovoljno jak, te su Iliri obnovili gusarenje što je izazvalo novi rat 219. godine pre n.e. Ovaj pobedonosni rat Rimljani nisu uspeli da iskoriste u pravom smislu te reči, jer su bili zauzeti ratom sa Hanibalom. Tek, znatno kasnije u trećem ratu 168. godine pre n.e. protiv ilirskog kralja Gentija uspeli su konačno da pobede Ilire i nametnu im vlast i danak.

Pokoravanje Makedonije takođe je teklo kroz tri rata (215-205. godine pre n.e. 200-197. godine pre n.e. i treći 171-168. godine pre n.e.) Makedonija je konačno postala rimska provincija 148. godine pre n.e. Dalji rimski prodori vršeni su u pravcu Dunava i Panonije. Na prvom pravcu prepreka su bili keltski Skordisci i Dardanci. Trogodišnji uspešni rat protiv Dardanaca omogućio je Gaju Skriboniju Kurionu da 73. godine pre n.e. bude prvi Rimljanin koji je ugledao Dunav, došavši sa svojom legijom na njegove obale.

U vreme Oktavijana (Avgusta) vršeno je pokoravanje plemena u Posavini i Bosni. No, to nije išlo lako; sledio je tzv. panonski rat 13-9. godine pre n.e., a potom je izbio masovni ustanak panonsko-dalmatinskih plemena od 6-9. godine n.e. Najveću snagu ustanicima su davali sremski Breuci i Desidijati s gornjeg toka Bosne na čelu kojih su bili dva Batona. Avgustov naslednik Tiberije uspeo je da skrši ustanak i nametne vlast plemenima od Dunava do Jadrana.

Sa teritorija srednjeg Balkana Rimljani su počeli da dolaze u dodir sa Germanima (Domicijanovi ratovi protiv Markomana i Kvada), Saramtima i Dačanima. Imperator Trajan je preduzeo dva uspešna pohoda na Dakiju (101-102: 105-107. godine n.e.) i pretvorio je u provinciju. Ovim pohodima prethodili su zamašni građevinski radovi. Prvo je prosečen put kroz Đerdap 100. godine, a sledeće je prokopan kanal kod Sipa da bi se omogućila slobodna plovidba Dunavom. Čuveni Trajanov most kod Kostolca izgrađen je 105. godine. Za vreme imperatora Trajana Rimsko carstvo imalo je najveći opseg.
Na Balkanskom poluostrvu Rimljani su organizovali velike provincije: Dalmaciju (obuhvatalo je jadransko primorje i današnju BiH), Panoniju, Gornju Meziju (teritorija današnje Srbije) i Makedoniju. Glavni oslonac rimske vlasti bila je vojska. U pomenutim provincijama stalno su bile stacionirane dve legije - IV Flavia u Singidunumu (Beogradu) i VII Klaudia u Viminacijumu (Kostolcu). Vojnički logori na granici (limesu) postali su tačke oko kojih su vremenom nikli gradovi, a rudnici, banje i izuzetno plodna zemlja u unutrašnjosti bili su takođe jezgra nastanka gradskih naselja. Ovi gradovi imali su dosta zajedničkih urbanističkih elemenata: forum, dve glavne ulice koje su se sekle pod pravim uglom, javne građevine (bazilika, hramovi), stambene i trgovačke delove, kupatila (terme), bedeme oko grada i groblja. Gradovi su bili povezani putevima iz privrednih ali i vojničkih razloga. Inače, u celom Rimskom carstvu saobraćaj je bio dobro organizovan.

U rimskoj administrativnoj podeli najveći deo današnje Srbije pripadao je provinciji koja se zvala Gornja Mezija. Ova provincija poslužila je kao placdarm imperatoru Trajanu da sa vojskom pređe Dunav kod Rama i Tekije, pokori Dečane i formira provinciju Dakiju. Tada na kraju 1. veka n.e. Rimsko carstvo imalo je najveće prostranstvo. Istovremeno, to je i vreme kada se osnivaju novi i jačaju stari gradovi u Meziji i Panoniji. Dunavski gradovi postali su važni odbrambeni punktovi kada su se Rimljani povukli iz Dakije (oko 272. godine n.e.) i utvrdili na desnoj obali Dunava. Bez obzira na organizovanost Rimljana i jačinu njihove granice (limesa) varvarska plemena neprestano su napadala granične provincije što je permanentno slabilo Carstvo.

U balkanskim provincijama Rimljani su posebnu pažnju poklanjali rudarstvu, pa bi se čak moglo reći da je celokupni život bio u znaku te privredne grane. U rudnicima su radili robovi i oslobođenici, a bili su pod strogom kontrolom državne administracije. Domorodačko stanovništvo živelo je tradicionalnim životom stočara i ratara. Njegova romanizacija (porimljavanje) bila je spora, ali su celokupnim integrisanjem u rimsko društvo postojano su se gubile etničke karakteristike. Na planu religije vladalo je veliko šarenilo. Starosedelačka mnogobožačka religija bila je na udaru rimske i grčke religije, ali i raznih verovanja koja su širili došljaci sa Istoka. Odlika svih ovih religija bila je u težnji za socijalnom pravdom što je utiralo put hrišćanstvu.

Napadi varvara na severnu rimsku granicu postali su, u dugom nizu godina, redovna pojava. Stoga su dunavski limes, a i njegovo zaleđe, počeli da igraju neobično važnu ulogu. To se ogledalo u tome što su snažne legije, sa ovog dela Carstva, svoje zapovednike izvikivale za careve. Varvarski pritisak bio je toliki da je imperator Aurelijan (270-275) shvatio svu benzadežnost odbrane Dakije i prepustio je varvarima. Od tog momenta počinje osipanje Rimske Imperije. Imperator Dioklecijan (285-305) uveo je sistem zajedničke vlade četvorice careva na osnovu koga se jedan od četvorice morao stalno nalaziti blizu limesa. Zahvaljujući tome grad Sirmijum je stvarno postao jedna od prestonica. Gamzigrad u gornjoj Meziji (istočna Srbija) verovatno je nastao iz istih razloga. Sagrađen je početkom 4. veka kao vladarska rezidencija Dioklecijanovog savladara Galerija. Na isti način nastao je na mestu starog Vizanta, na Bosforu, Konstantinopolj.

Ratovi protiv varvara (Sarata i Gota) slabili su Carstvo i u vojnom i privrednom pogledu. Zbog opadanja proizvodnje smanjena je trgovina, a varvarski pljačkaški upadi uništavali su stanovništvo i poljoprivredu. Najteže posledice ostavila je najezda Huna pod Atilom 375. godine i Gota posle njihove pobede kod Hadrijanopolja (Jedrena) 378. godine. Od tih vremena varvari se nastanjuju na teritoriji Rimskog carstva. Teškoće upravljanja Carstvom nagnale su cara Teodosija da 395. godine izvrši njegovu podelu na Zapadno (središte Rim) i Istočno (Konstantinopolj) carstvo. Krajnji, istorijski ishod varvarskih razaranja i pljački bio je pad Zapadnog carstva 476. godine. Rimska vladavina i civilizacija na Balkanskom poluostrvu, posebno na teritoriji koju će naseliti Srbi, ostavila je duboki trag. O tome svedoče ostaci materijalne kulture, sačuvani do danas, ili otkriveni arheološkim iskopavanjima. Fotografije koje se objavljuju u ovom poglavlju samo su mali deo tog blaga, ali dovoljno upečaljive da se može zamisliti izgled i život tog sveta.

Srednji vek
Posle podele Rimskog carstva 395. godine n.e. na Zapadno i Istočno (Vizantija) ovo drugo je nasledilo neprestane borbe sa varvarima na Dunavu. U vreme Justinijana (527-565) došlo je do stabilizacije stanja, ali potom je usledila najezda Avara i Slovena čija su pustošenja zaustavljena tek njihovim porazom pod Carigradom 626. godine.

Doseljavanje Slovena
Sloveni su započeli doseljavanje na Balkan u 5. veku. U toj slovenskoj masi nalazili su se i Srbi. Po vizantijskom izvoru njima je car Iraklije (610-641) dozvolio da se nasele oko Soluna što su oni i učinili, ali su se kasnije povukli na sever. Zahvaljujući takođe istom vizantijskom izvoru znamo da su se prvi srpski kneževi (arhonti) zvali Višeslav, Radoslav, Prosigoj i Vlastimir.

Najstarija istorija Srbije sve do Nemanje bila je u znaku neprestanih borbi, bilo sa Bugarskom, bilo sa Vizantijom, uz istovremenu unutrašnju borbu srpskih kneževa - članova iste familije za prevlast. Vrhovna vlast Vizantije pogodovala je i hristijanizaciji Srba u drugoj polovini 9. veka što je bilo delo, uglavnom, učenika Ćirila i Metodija. Od treće decenije 12. veka Ugarska postaje treća država koja će uticati na istoriju Srba. U ugarsko-vizantijskim borbama 1165-1167. godine prvi put se spominje ime Stefana Nemanje, koji je prvih godina svoje vladavine upravljao Toplicom, Ibrom, Rasinom i Rekom. Posle sukoba sa bratom Tihomirom, Nemanja je postao raški veliki župan verovatno 1166. godine. Nemanjini pokušaji da se osamostali doveli su ga u sukob sa vizantijskim carem Manojlom I Komninom. Pobedio je car; Nemanja je bio zarobljen i odveden u Carigrad, ali bio je vraćen u Srbiju gde je kao vazal ostao lojalan caru Manojlu I do njegove smrti (1180. godine).

U razdoblju od 1180. do 1190. godine Nemanja je ofanzivnom politikom, koristeći se teškoćama Vizantije (bugarski ustanak, krstaši), uspeo da znatno proširi srpsku državu. Na jugu je uspeo da osvoji Metohiju i Kosovo. Dalje proširenje došlo je pripajanjem niške oblasti, Dubočice, Vranja, Biničke Morave, zemalja istočno od Južne Morave i Reke. U isti red pada i prisajedinjenje oblasti između Zapadne i Velike Morave (Levač, Belica, Lepenica). Na zapadu Nemanja je osvojio Duklju sa primorskim gradovima (Ulcinj, Bar, Kotor) koju je na upravu predao sinu Vukanu. Pokušaji Nemanje i njegove braće Miroslava i Stracimira da osvoje Dubrovnik nisu urodili plodom. Tako je Nemanja uspostavio i učvrstio svoju vlast na teritoriji od Kotora do Sofije sa centrom u Rasu gde su stolovali srpski episkopi Jevtimije i Kalinik. Tokom svoje vladavine Nemanja je izdašno pomagao sveštenstvo, a iza sebe ostavio je velike zadužbine.