Istorija gradova-Bec

kuga, rat i sjajni uspon (1500-1700)

Kupovina u prodavnicama u današnjem smislu je u starom Beču bila ograničena na mali broj artikala, marame i vunene stvari su na primer mogle da se kupe pod zasvođenim tremovima u kućama trgovaca, dok su životne namirnice i opojna sredstva nuđeni na prodajnim štandovima pod vedrim nebom. Roba je postavljana na klupe (nemački: bank) odakle su je uveče sklanjali.

Izraz „bank“ zadržao se i danas u značenju banke kao novčanog instituta ali takođe i u složenici „Flajšbank“ („Fleischbank“), koja znači mesarski panj, klanica. Imena robe koja se prodavala na pijacama ostala su u nazivima tih pijaca, pa se tako na staroj pijaci Kinmarktu (Kienmarkt), koja se nalazila kod današnjeg trga Ruprehtsplac (Ruprechtsplatz), prodavala borovina (nemačko Kien: borovina, luč) koju su siromašni koristili za osvetljenje, na Kolmarktu (Kohlmarkt) prodavao se ćumur (nemački Holzkohle: drveni ugljen, ćumur), na Vildpretmarktu (Wildprettmarkt) ulov iz lova (Wildprett: divljač). So je mogla da se dobije kod takozvanih „Zalclera“ na Zalcgrizu (Salzgries od nem. Salz), pekari su svoje proizvode prodavali u Pekarskoj ulici (Bäckerstraße) i na Grabenu. Na Grabenu se mogla dobiti i mlevena roba. Trgovci živinom i jajima kao i čuveni svinjski proizvodi porodice Ajpeldauer (Eipeldauer) nuđeni su sa druge strane Dunava.

Borbe za slobodu staleža kao i stajanje na stranu različitih pretendenata (u užem smislu kneževa, koji polažu pravo na tron, prim. sastavljača) donosile su sve više zategnutosti i nemira u grad. Ovo je dovodilo do toga da su više puta gradonačelnici grada Beča morali da budu pogubljeni. Usred ovog unutrašnjeg razdora dolazi do Prve opsade Turaka, nakon što su ovi prethodno pokorili Mađare. Predvođeni sultanom Sulejmanom II, Turci su opsedali Beč od 27. septembra do 15. oktobra 1529. godine. Beč nije imao šta da ponudi u odbranu protiv 150.000 turskih vojnika, tek odbrambenu vojsku sa oko 2.100 vojnika i oko 9.000 kmetova kao i gradske bedeme iz 13. veka, koji do tada nijednom nisu bili sanirani. Uprkos ovome se Beč uspešno suprotstavio opsadi kao „granični grad protiv Otomanskog carstva“, nakon čega je nazvan „najjačom tvrđavom hrišćanstva“, a nakon Prve opsade je izgradnjom novog pojasa utvrđenja to i postao. Pored ovih bezbednosnih mera u Beču je izgrađena centralna vlast sa dvorskim savetnikom, dvorskom kancelarijom, dvorskom komorom i dvorskim ratnim savetom, koji je 1527. godine osnovao Ferdinand I. Pomoću ovih institucija grad je pedeset godina kasnije dobio administrativnu prevlast nad zemljama Češke krune, koja je u tadašnje vreme po procenama imala 4 miliona stanovnika. Inače, u ovo doba reformacije većina Bečlija je promenila veru u protestantsku. Potom su 1551. godine jezuiti pozvani u Beč, a u doba Rudolfa II, koji je vladao između 1576. i 1612. godine, započeta je kontrareformacija, nasilno i sistematsko preobraćanje natrag u katoličanstvo u oblastima koje su postale protestantske. Što se tiče slike grada, u 16. veku postojale su namere da se javna groblja premeste u predgrađa. S jedne strane zbog nedostatka mesta, s druge strane zbog sve jače svesti o higijeni. Stanovništvo se do 16. veka vodom snabdevalo isključivo preko kućnih bunara. Prvi zabeleženi vodovod podignut je oko 1553. godine. Ovaj „Zibenbrunski dvorski vodovod" snabdevao je carsku tvrđavu i nekoliko drugih zgrada u opštini Unutrašnji grad (Innere Stadt), a kasnije i opštinski bunar na trgu Margareten. 1565. godine nastao je i najstariji gradski vodovod, „Hernalski vodovod“, kojim je voda iz današnje 17. opštine bila dopremana do jednog bunara na Visokoj tržnici (Hoher Markt).
Uprkos higijenskim merama, kuga ni drugi put nije poštedela Beč. „Crna smrt“ je od decembra 1678. godine besnela gradom, počevši od tadašnjeg predgrađa Leopoldštat (Leopoldstadt), odnoseći živote u ogromnim brojevima, što su gradske vlasti najpre pokušale da zataškaju.

U julu 1679. godine je „iskra pestilencije“ konačno preskočila gradske bedeme. Usledio je veliki broj smrtnih slučajeva, ali stvarni broj umrlih ni dan danas nije poznat. Prema tadašnjim izveštajima broj umrlih se kretao između 70.000 i 120.000, ali u zapisima o umrlima je ostala zabeležena smrt samo 8.000 ljudi. Propovednik Abraham iz Sankta Klare (Abraham a Sancta Clara) je 1680. godine u delu „Zapamti, Beču“ napisao: „Sve u svemu, nema sokaka, niti ulice, kojom besneća smrt nije prošla. Čitavog meseca oko Beča i u Beču se ništa nije videlo osim toga kako se mrtvi nose, mrtvi vode, mrtvi vuku, mrtvi sahranjuju.“ A miljenik krčmi, pevač, gajdaš i krčmarski pesnik „Dragi Augustin“ pričao je: „Inače je svaki dan bio svečana duga/A šta sada? Kuga, kuga!/Gnezdo leševa je nastalo i ostalo!/.../Ah, ti dragi Beču/Sve je nestalo!“
Tek što je prošla kuga, Beču je predstojao još jedan ispit. Druga opsada Turaka počela je 1683. godine i trajala je tri meseca. Vojska Velikog vezira **** Mustafe Paše brojala je 300.000 ljudi, ali Beč je još jednom uspeo da se odbrani uspešno, uprkos tome što je i dalje trpeo posledice kuge. Najviše zahvaljujući dobro izgrađenom utvrđenju, velikoj volji grofa Ernsta Ridigera fon Štarhemberga (Ernst Rüdiger von Starhemberg) i njegovih 11.000 vojnika, zatim i pomoći 5.000 građana i dobrovoljaca kao i pravovremenog pristizanja 70.000 vojnika odaslatih od kralja Poljske, Jana III Sobijeskog.

Kraj opsade je za razvoj gradnje u Beču predstavljao pravi polet. Pored obnavljanja utvrđenja, barok je kao stil ostavio pečat na gradnju i ukrasio grad. Shodno tome, usledio je uspon čitavog grada Beča. Ovo je bilo i vreme kada je otvoren i prvi bečki kafe (Kaffeehaus). Georgu Francu Kolšickom (Georg Franz Kolschitzky) se često pripisuju zasluge za započinjanje kulture bečkog kafea, ali, kako se već duže vreme zna, ovo nije tačno. Za kafu se znalo od 1645. godine u Beču, a Jermen Johannes Diodato je na osnovu privilegije koju je imao 1685. godine otvorio prvi takav lokal u Beču. 1700. godine je već postojalo četiri kafea u Beču, a vlasnici su svi bili Jermeni ili Turci. Do 1714. godine je još sedam kafea počelo da radi. Veliki polet u kulturi bečkog kafea usledio je od sredine 18. veka. Dok je 1747. godine postojalo ukupno jedanaest koncesija, 1819. godine je postojalo već 150 kafea, a sto godina kasnije 1.202. To što se kafe razvio u žarište duhovnog života Beča zaslužan je Kramerski kafe u ulici Schlossergasse - povezuje Graben sa ulicom Goldschmiedgasse u 1. opštini - koji je od 1720. godine i štampao većinu nemačkih novina i časopisa, postojeće bečke žurnale, kao i najstariju novinu na svetu, bečki „Wiener Diarium“ (današnji „Wiener Zeitung“).

Carski grad sa autoritetom u Evropi (1700 - 1814/15)


Beč se pre svega pod Karlom VI, poslednjim habsburškim muškim potomkom i njegovom ćerkom i prestolonaslednicom Marijom Terezijom razvio u baroknu velesilu i ugledni grad evropske veličine. Građene su raskošne barokne građevine koje su suštinski uticale na stvaranje nove slike grada, između ostalih vredno je spomenuti čuveni Belvedere po projektu J. L. fon Hildebranta, kao i Karlovu crkvu (Karlskirche) po projektu J.B. Fišera fon Erlaha (Fischer von Erlach), ali i Šenbrun (Schönbrunn), danas proglašen svetskim kulturnim dobrom, sa njegovim parkom urađenim u francuskom maniru, kao i glorijetom sa kolonadama rađenom u stilu ranog klasicizma. Arhitekta Fišer fon Erlah ujedinio je elemente forme italijanskog zrelog baroka, francuske klasike i kasne antike i iz toga stvorio novi, sopstveni stil, uglavnom uvek radeći preko osnovnog nacrta elipse. Delom „Nacrt jedne istorijske arhitekture“ (1721.) sastavio je prvu univerzalnu istoriju arhitekture. Njegov sin Jozef Emanuel okončao je rad na očevim građevinama, a svojim se gradnjama, na primer Bečke dvorske škole jahanja (Wiener Hofreitschule), približio francuskom klasicizmu.

Marija Terezija je reformom unutrašnje uprave, po savetima grofa F.V. Haugvica (F.W. Haugwitz), stvorila takav politički sistem koji se u Austriji održao do 1848. godine. Organizovala je jedinstvenu centralnu vlast, uvela nove pokrajinske organe i veliki broj činovnika. Za vreme njene vladavine osetili su se počeci industrijalizacije i trgovine, uglavnom razvojem tekstilne industrije. 1768. godine naredila je izradu novog krivičnog zakonika („Constitutio Criminalis Theresiana“) a 1776. godine ukidanje kazne mučenjem, zatim ublažila i kaznu ropstva seljacima (koju je zatim Josif II potpuno ukinuo) i kulučenje (u procesu oslobađanja seljaka), ukinula oslobađanje plemstva i sveštenstva od poreza, crkvi postavila granice delanja u okvirima države. Ona zatim važi i kao osnivač narodnog školstva u Austriji. Uprkos svim ovim merama je ova žena, majka 16 dece, ipak držala određenu distancu prema prosvetiteljstvu, za razliku od njenog najstarijeg sina i prestolonaslednika Josifa II.

Sve ove reforme i ekspanzije, kao što je izgradnja komercijalnih ulica oko Beča (na primeru ulica Briner (Brünner Straße), Prager (Prager Straße), Ungariše (Ungarische Straße), Triester (Triester Straße), Lincer (Linzer Straße)), uticale su na broj stanovnika u gradu. U drugoj polovini 18. veka u Beču je živelo (uključujući i predgrađa unutar bedema) oko 200.000 ljudi. Beč je time zauzimao četvrto mesto na skali najvećih evropskih gradova. Kao najvažniji grad Habsburškog carstva, Beč je u prvoj polovini 19. veka premašio Napulj po broju stanovnika i stao na treće mesto iza Londona i Pariza. Davanjem privilegija manufakturi za vreme vladavine Marije Terezije, ali i još oštrijim sprovođenjem reformi za vreme vladavine Josifa II, kao što su reforme uprave i saobraćaja, a pre svega takozvanim patentom o toleranciji (koji je nekatoličkim hrišćanima dozvoljavao da privatno praktikuju svoju religiju i priznavao im građanska prava; prim. sastavljača), stvorene su osnove za nastanak građanskog društva i njegovim predstavnicima u k. i k. monarhiji: privilegovanim trgovcima na veliko, industrijalcima, bankarima i inostranim doseljenicima. Osim toga je Beč postao centar evropske kulture; muzika dostiže vrhunac sa stubovima Bečke klasike, K. V. Glukom, J. Hajdnom, V. A. Mocartom, a i pozorište dobija sve više na značaju čemu je ne u maloj meri doprinelo pozorište koje je 1741. godine osnovala Marija Terezija i koje je 1776. godine Josif II proglasio narodnim pozorištem, „Theater an der Burg“ (kasnije dvorsko pozorište, današnji Burgteatar, koji je originalno bio smešten (do 1888.) u Balskoj kući (Ballhaus)).
Kraj 18. veka doneo je velike promene za velegrad Beč, u kom je 1771. godine otvorena berza. Barokna prestonica careva je 1804. godine postala glavni grad Austrijskog carstva. Godinu dana kasnije, a 1809. godine još jednom, Napoleonove trupe osvajaju Beč, što je za posledicu imalo strašnu glad. 1811. godine je prva kriza na berzi dovela do bankrota države, koja je mogla da se konsoliduje tek 1816. godine osnivanjem Nacionalne banke.

No, ipak je 1814/15. Beč bio blistavo poprište Bečkog kongresa, onog susreta evropskih kneževa i državnika, koji su se nakon pada Napoleona I sastali pod predsedavajućim Klemensom Vencelom knezom od Meterniha (Klemens Wenzel Fürst von Metternich) kako bi odlučivali o novom uređenju Evrope. Mnogo manje pažnje privukao je 1814. godine pronalazak mašine za šivenje od strane stanovnika Beča Jozefa Maderšpergera. Genijalna osnovna ideja, da se beskrajni konci provlače kroz ušice na vrhu igle, ostao je i dan danas princip na osnovu kog funkcioniše mašina za šivenje. Madersperger međutim nije uspeo da unovči svoj pronalazak i 1850. godine je preminuo u potpunom siromaštvu.