Praistorija

Mlađe kameno doba

Mlađe kameno doba se još naziva i neolitikom (ime dobiva od grčkih riječi neos = nov i lithos = kamen)

Osnovna obilježja mlađeg kamenog doba su razvoj zemljoradničke i stočarske privrede, pojava stalnih ruralnih i protourbanih naselja tj. prijelaz na sjedilački način života, te proizvodnja keramičkog posuđa i drugih predmeta od pečene gline. Kameno se oruđe oružje i dalje proizvodi (sve do u brončano doba), a javljaju se tehnike glačanja i poliranja. Umjetnost se ogleda u ukrašavanju keramičkih posuda, figuralne plastike i različitih kultnih predmeta.

Mlađe kameno doba se nije ravnomjerno pojavljivalo u svim krajevima svijeta niti na europskome tlu. Negdje nastaje postupnim razvojem, negdje kao posljedica naglog lokalnog preobražaja, a u neka područja stiže seobom nove populacije. Radi se o dugotrajnom procesu koji se odvijao između 12. i 6. tisućljeća prije Krista. Britanski prapovijesničar Gordon Childe uveo je u znanost pojam neolitičke revolucije, prve revolucije u povijesti ljudskog roda koja ima društveno-gospodarski karakter.

Neolitičke se promjene nisu svuda odvijale istovremeno. Novosti se pojavljuju prije što bliže idemo prema JI, Grčkoj i Maloj Aziji, tj. bliže žarištima - pokretačima društvenih tokova. Teorija o plodnom polumjesecu zasniva se na činjenici da su prvi koraci u proizvodnji načinjeni u prostoru koji čini široki luk što se pruža visoravnima (ne dolinama) od Levanta preko Male Azije do iračkog Kurdistana, južno od Kaspijskog jezera, a ovija se oko velikih pustinjskih prostranstava (Arapska, Sirijska, Iranska pustinja). Pravo poljodjelstvo počinje, dakle, neovisno u različitim dijelovima svijeta, u različita vremena, s uzgojem različitih biljaka (plodni polumjesec - pšenica, ječam, mahunarke oko 8000. g. pr. Kr.; Azija - riža, proso oko 6000. g. pr. Kr.; Srednja Amerika - kukuruz, grah, krumpir u 7. tis. pr. Kr.)

//

Protoneolitik

Prijelazno razdoblje između mezolitika (srednjeg kamenog doba) i mlađeg kamenog doba naziva se protoneolitik (grč. protos=prvi, prednji).

Tada kasni mezolitik ne zadržava izvorne osobine klasičnog mezolitika, već se nazire prijelaz sa skupljanja i lova na proizvodnju hrane, kao i pripitomljavanje životinja. Pojava pripitomljenih životinja potvrđena je arheološki u području Kurdistana (Zagroz planine), ali nema dokaza o uzgoju biljaka. Ipak određeni arheološki nalazi poput kamenih žrvnjeva i mužara, batova i bruseva, jama za zalihe i sl. svjedoče o promjenama u gospodarstvu. Važan izvor prehrane postaju samonikle žitarice čija je postojbina upravo u području Bliskog i Srednjeg Istoka. Istovremeno se javljaju tragovi prvih trajnih naselja koji sugeriraju sjedilački način života (sedentizam), što je vidljivo u ostacima nastambi, a također ga potvrđuju skladištenje i čuvanje hrane, ostaci flore i faune koji pokazuju na izmjenu godišnjih doba, te pokapanje mrtvih u sklopu naselja.

Primjeri protoneolitičkih zajednica su Karim Shahir kultura u području Kurdistana (Zagroz planine)i natufijenska kultura na području današnjeg Izraela i Jordana (10000. – 8300. g.p.K.), za koju su karakteristična trajna naselja na otvorenom: Ejnan, Jerihon i Beidha, ali se još uvijek naseljavaju i pećine. To su djelomično ukopane nastambe kružnog tlorisa koje imaju donji dio od kamena, gornji od trske i rogožine, a središnji stup nosi krovnu konstrukciju. Smještene su oko središnjeg prostora u kojem je ukopano više jama obljepljenih ilovačom, a koje su služile za spremanje zaliha žitarica. Natufijenska kultura u svome je prostoru pojam nečeg novog, a to je osnivanje seoskih zajednica i uvođenje žitne ishrane. Bitno je nova društvena kategorija ruralni život sa standardiziranim stambenim elementima i dugotrajnim boravkom na jednom mjestu kroz više generacija, dakle barem stotinu godina.

U Europi, protoneolitičkom razdoblju pripada kultura Lepenskog vira čije je gospodarstvo (lov i ribolov) tipično mezolitičko, ali sjedilački način života u naseljima bliže je mlađem kamenom dobu.



Pretkeramičko mlađe kameno doba

Ovim nazivom se obilježavaju zajednice koje su u različitim dijelovima svijeta dosegle razinu mlađeg kamenog doba u svim aspektima (gospodarskom, društvenom, duhovnom) osim u poznavanju keramičke proizvodnje.

Najprije je ta pojava uočena na Bliskom Istoku - pretkeramički Jerihon A i B, Çatal Höyük, Asikly Hoyuk, Cayonu, Hacilar, Jarmo - gdje vrlo stabilne klimatske prilike početkom holocena pogoduju razvoju zajednica koje uzgajaju biljke i nastavljaju s pripitomljavanjem životinja. Slične pojave uočene su u Kirokitiji (Cipru) i u grčkoj Tesaliji (tesalski pretkeramik). Sve ovo dovodi do porasta broja stanovnika i stvaranja velikih naselja, a na Bliskom istoku i u Anatoliji i do početaka stvaranja gradova.



Mlađe kameno doba u Hrvatskoj



Rano mlađe kameno doba

Prve neolitičke kulture na području Hrvatske su starčevačka kultura u sjevernoj Hrvatskoj i impresso-keramička kultura na jadranskoj obali i otocima.

Starčevo, lokalitet po kojem je ova kultura dobila ime, se nalazi u južnom Banatu. Kultura se odatle proširila na područje Srbije, do Kosova na jugu, istočne i srednje Slavonije na zapadu te sjeveroistočne i središnje Bosne gdje se dodiruje s impresso-keramičkom kulturom. Osnovno obilježje starčevačke kulture su posude kuglastih i polukuglastih oblika grube izrade. Ukrašavane su plastičnim naljepcima, izbočinama, otiscima nokta ili prsta. Za fino posuđe je karakteristična sjajna crvena ili oker površina koja je ukrašena slikanjem crvenom, crnom, smeđom i bijelom bojom. Pripadnici ove kulture žive uglavnom u zemunicama. Među najvažnija nalazišta spadaju Vučedol kraj Vukovara, Sarvaš, Vinkovci, Pepelane i dr.

Keramika impresso kulture također je kuglastog ili polukuglastog oblika, crvenosmeđe boje. Ukrašavana je otiskivanjem ruba ili poleđine školjke, puža, prsta ili nokta po čemu je i dobila ime.

Nositelji ove kulture stanuju u špiljama, a kasnije u naseljima polukružnog oblika. Najvažnija nalazišta su Vela jama (Lošinj), Smilčić, Danilo, Markova spilja (Hvar).



Srednje mlađe kameno doba

U srednjem mlađem kamenom dobu dolazi do primjene nove tehnologije u izradi keramike. Umjesto dosadašnjeg oksidacijskog načina pečenja (uz prisustvo zraka) počinje se primjenjivati redukcijsko pečenje tj, pečenje bez prisustva zraka. Zbog toga posuđe dobiva tamnu, crnu boju. Novost je i tehnika finog poliranja posuđa koje dobiva visoki, gotovo metalni sjaj. Najvažniji predstavnih ovih novina je vinčanska kultura (lokalitet Vinča kraj Beograda), ali ona u Hrvatskoj prodire samo u najistočnije krajeve (Vukovar, Bapska).

Međutim, slijedom utjecaja vinčanske na starčevačku kulturu, stvara se sopotska kultura. koja se proširila po čitavoj Slavoniji, sve do poteza Medvednica-Kalnik. Od lokaliteta, najvažniji su Sopot, Otok, Bapska i Vinkovci. Nastambe su isključivo nadzemne, s podnicama od nabijene zemlje. Posuđe je uglavnom bikoničnog oblika, a osim imitacija vinčanskih ukrasa (urezane trake ispunjene ubodima, glačanje), stvaraju se i originalni ukrasi jednostavnih nizova crta, cik-cak linije i sl.

U središnjoj Hrvatskoj starčevačku kulturu nasljeđuje korenovska kultura, koja pripada srednjoeuropskoj kulturi linearno-trakaste keramike. Karakteristično je ukrašavanje posuđa urezanim usporednim crtama. Od lokaliteta se ističu Malo Korenovo, Drljanovac, Kaniška Iva, Tomašica.

U ovom razdoblju na jadranskoj obali i otocima egzistira danilska kultura (Danilo, Vela jama (Lošinj), Vela spilja (Korčula), Bribir, Grapčeva spilja (Hvar)). Fino keramičko posuđe tamne boje ukrašavano je različitim geometrijskim motivima, spiralama, meandrima i sl. Iako se uglavnom stanovalo u spiljama, nađeni su ostaci zemunica i nadzemnih koliba. Karakteristični su ritoni - kultne posude na četiri noge, s visokom prstenastom ručkom.



Kasno mlađe kameno doba

U ovom razdoblju se na danilsku nadovezuje hvarska kultura (Hvar, Lastovo, Pelješac, Korčula i dr.) koja nije jedinstvena na cijelom prostoru rasprostiranja, već se pojavljuju određene lokalne varijante. Karakteristična je fina, tamna glačana i oslikana keramika. Razni se motivi slikaju crvenom, bijelom, smeđom i crnom bojom.

Stonehenge



Stonehenge je građevina iz neolitika i brončanog doba
http://www.vumidet.net/forum/showpost.php?p=12066 &postcount=31
http://www.vumidet.net/forum/showpost.php?p=12058 &postcount=25

, smještena u okolini Amensburya u Engleskom okrugu Wiltshire, otprilike 13 km sjeverozapadno od Salisburya. Stonehenge je dodan u UNESCO-ovom popis Zaštićene baštine tijekom 1986. godine.


Stonehenge


Prethistorijski spomenik na Salisburškoj nizini, sjever Salisburya, u jugozapadnoj Engleskoj koji datira od mlađeg kamenog do starijeg brončanog doba (3000.-1000. pr.Kr). Spada među megalitičke spomenike jer je građen od ogromnih kamenih blokova. Spomenik danas u ruševnom stanju, a nije poznato kojoj je svrsi Stonehenge služio, no smatra se u obredne ili vjerske svrhe.

On nema jedinstvenu strukturu, nego seriju struktura koje su izmjenjivane i ponovno građene tijekom perioda od 1500 godina. Malo je poznato o njegovim graditeljima. U 17. stoljeću engleski sakupljač starina John Aubrey izložio je teoriju da je to druidski hram. Druga je pretpostavka da su sami Rimljani sagradili spomenik. Obje su pretpostavke osporene u 20. stoljeću kada je dokazano da je Stonehenge sagrađen 2000 godina prije dolaska Druida i Rimljana na to područje. Danas se smatra da su neolitski narodi britanskih otoka započeli gradnju Stonehengea prije 5000 godina.

Iskopavanja Stonehengea 1950-ih su pokazala da je spomenik građen u tri glavne faze. Najranija je dovršena otprilike 2900. pr.Kr. Sastoji se od kružnog jarka promjera 110 m i dubine od 1,5 m. Arheolozi smatraju da su se kao motike koristili jelenji rogovi. U drugoj fazi koja je trajala od 2900. do 2500. pr.Kr. podignuto je više drvenih debla koje su stavili u središte jama. Na sjeveru odkud se ulazilo u hram su također podignute i grede. Stonehenge je uvelike promijenjen tijekom treće faze gradnje, koja je trajala od otprilike 2550. do 1600. pr.Kr. Otprilike 80 stupova (tzv. plavih kamena, zbog njihove boje) od vulkanskih stijena je podignuto u dva koncentrična kruga u središtu mjesta. Stupovi su stigli s planina Preseli u jugozapadnom Walesu, smještenih 220 km od Stonehengea. Prijevoz tih stupova, od kojih svaki teži 4 tone, bio je nevjerojatan pothvat te se odvijao po moru, rijekama i kopnu. Tijekom te gradnje ubrzo su stupovi maknuti i doneseni novi od druge vrste stijena, pješčanih, iz Marlborough doline, 40 km sjeverno od Stonehengea. 30 tih kamena je podignuto u krugu od 33 m promjera. Na njih su dodani još i "nadvratci" tvoreći tako prsten na stupovima. Tako dva stupa s gredom na njima tvore luk zvan trilithon (od grčkog što znači tri kamena). Od izvornih 30 danas stoji još 17 stupova i 6 "nadvrataka". Na sjeveroistoku se nalazi otvor te tako ima oblik potkove.

Na britanskim otocima se nalazi više od 1000 kamenih krugova, no Stonehenge je jedinstven među njima. Zašto je Stonehenge sagrađen ostaje nepoznato. Mnogi se znanstvenici slažu da je morao biti sveto ili posebno mjesto religioznih rituala i ceremonija. Mnogi smatraju da je Stonehenge sagrađen od štovatelja Sunca. Otvor u krugu je okrenut prema ljetnom izlasku Sunca. U susjednoj je Irskoj sličan spomenik Newgrange, sagrađen približno u isto vrijeme okrenut prema zimskom izlasku Sunca. Ranih 1960-ih američki je astronom Gerald S. Hawkins izložio teoriju u kojoj je Stonehenge zvjezdarnica i kalendar iznenađujuće složenosti, a koja je danas veoma popularna. On je smatrao da su stari ljudi pomoću Stonehengea predviđali astronomske pojave, uključujući i zimski i ljetni solsticij te pomrčine Sunca i Mjeseca.

Današnji znanstvenici mogu samo nagađati o tome što je Stonehenge značio njegovim graditeljima i što ih je nagnalo da ulože toliko rada i pažnje njegovom stvaranju.

Do samog početka 20-og stoljeća, većina kamenja koja sačinjava Stonehenge nije se nalazila na svojim originalnim lokacijama . Razlog tomu je povećan broj posjetitelja toj lokaciji, a ti su se posjetitelji često penjali po monolitima i na taj su ih način pomicali. Provedene su 3 faze konzervatorskih radova vezanih uz štićenje Stonehengea od daljnjeg propadanja. Palo i oštećeno kamenje je vrlo uspješno i pažljivo zamijenjeno i postavljeno na originalne lokacije. Stonehenge je dodan u UNESCO-ovom popis Zaštićene baštine tijekom 1986. godine.

Arheološki lokalitet Belo brdo u Vinči, na desnoj obali Dunava, 14 km nizvodno od Beograda, obuhvaća površinu od desetak hektara. Sam lokalitet je na visokoj lesnoj terasi koja dominira okolinom i ima oblik prostranog, zaravnjenog humka nastalog umjetnim putem uslijed neprekidnog obnavljanja horizonata stanovanja. Položaj lokaliteta je omogućavao dugotrajan boravak stanovnicima, Dunav s jedne strane sa svojim mogućnostima, bilo ribarenje bilo komuniciranje s drugim zajednicama, i dolina Bolečice s druge strane koja je Vinču povezivala sa zaleđem bogatim mineralima i rudama (Avala, Rudna glava), divljači i plodnim zemljištem. Ovakav geografski položaj Vinče osiguravo je njenim stanovnicima posredničku ulogu između kultura koje su se razvijale na jugu sve do Egejskog mora i na sjeveru do srednje Europe.
Prvo arheološko iskopavanje u Vinči započeo je Miloje M. Vasić 1908. god. na prostoru od približno 400 m2. S manjim prekidima ti su radovi trajali sve do 1914. god. Radovi su obnovljeni tek 1924. god., ali samo za kratko uslijed nedostatka financijskih sredstava. Uz pomoć sreće M. Vasić dobija financijsku pomoć od ljubitelja starina sir Charlesa Hyde i uz stručnu pomoć Johna Lintona Myresa sa Sveučilišta u Oxfordu istraživanja se nastavljaju od 1929. do 1931. god. uz veliki publicitet u engleskim novinama. Ova iskopavanja vršena su za to vrijeme najsuvremenijim metodama i sredstvima uz pažljivo praćenje stratigrafije - bilježenje dubinskih kota na svim otkopanim objektima i djelomičnim izdvajanjem zatvorenih cjelina. S četiri toma monografije Praistorijska Vinča i s četrdesetak djela M. Vasića završena je ova druga faza istraživanja Vinče. Do obnove istraživanja prošlo je 47 godina. Za to vrijeme nalazište je bilo podosta devastirano. Nova iskopavanja 1978. god. vodili su Milutin Garašanin i Dragoslav Srejović, a provođena su i revizijska istraživanja.

Počeci povijesti Vinče sačuvani su samo djelomično i zbog toga su nedovoljno jasni. Ostaci najstarijeg naselja nađeni na oko 10.5 m visine pokazuju da je Vinča prvi put naseljena oko 4800. god. pr.Kr. Već sredinom 5. st. pr.Kr. započinju lančani pokreti neolitskih populacija u Trakiji i donjem Podunavlju koji ubrzo zahvaćaju i područje Vinče. Ova previranja izazvana su prodorom anadolske halkolitske kulture tipa Khan-Hasan - Beycesultan koja se prema Balkanskom poluotoku kretala u dva smjera, kopnenim putevima, od jugoistočne Trakije prema Podunavlju, i pomorskim putem od srednje Grčke do sjeverne Dalmacije. Kao posljedica ovih strujanja, pri čemu se anadolske forme miješaju s lokalnim autohtonim oblicima, nastaju na cijelom Balkanskom poluotoku i srednjem Podunavlju kulture mlađeg neolita. Tako je u dodiru s novim doseljenicima i podunavska starčevačka kultura prerasla u novu, vinčansku kulturu.

Utemeljenje, rast i najveće domete vinčanske kulture ilustriraju nalazi otkriveni u Vinči na visinama između devetog i šestog metra. U ovom razdoblju, koje se metodom C-14 može okvirno datirati između 4500. i 3800. god. pr.Kr., stanovnici Vinče i njihovi suplemenici ostvaruju kulturu koja dominira najvećim djelom srednje i jugoistočne Europe. Vinčanska kultura imala je oko 4000. god. pr.Kr. područje veće od bilo koje druge neolitske kulture u Europi, a pojedina njena naselja npr. Vinča, Divostin ili Selevac premašivala su veličinom i brojem stanovnika sva istovremena neolitska naselja u Europi. Zajednice tih naselja prilagođavale su svoje osnovne djelatnosti lokalnim uvjetima. Tako se u nekim naseljima veća pažnja posvećivala zemljoradnji i stočarstvu, a u nekima su se začeli rudarstvo i razne vrste zanata.

Vinčanska kultura bila je u zenitu sve do oko 3800. god. pr.Kr. Ostaci naselja i pokretni arheološki nalazi otkriveni na visinama između šestog i drugog metra kulturnog sloja Vinče, datirani metodom C-14 u razdoblje između 3700. i 3500. god. pr.Kr., pokazuju da Vinča polako gubi svoj značaj i da se vinčanska kultura u cjelini gasi. Najprije se uočava da je naselje iz ovog djela kulturnog sloja znatno manje od prethodnog i da se u jednom trenutku pristupa izgradnji novog obrambenog sistema. Iako se i dalje nastavlja lokalna proizvodnja svih vrsta oruđa i keramičkih proizvoda, ipak je karakteristično da je broj importiranih predmeta sve veći i da se sve češće kopiraju uzori iz drugih kultura. Očigledno je da umjesto metropole koja proizvodi trendove Vinča sad postaje samo mjesto koje sabire elemente s različitih strana. Ovaj opći zamor izazvan je pronalskom i sve češćom uporabom metala, u prvom redu bakra i zlata. Otkrićem ovih metala narušava se ranija kulturna ravnoteža i započinje raspadanje strukture neolitskog svijeta. S razvojem metalurgije bakra formiraju se postupno i novi ekonomsko-društveni odnosi, koji se suprostavljaju tradicionalnom načinu života, a koje stanovnici Vinče nisu bili spremni prihvatiti.

Naselje u Vinči trajalo je od 4500. do 3500.god. pr.Kr. i ima kulturni sloj od 10.5 m, a istražen je samo središnji dio naselja. Prvi autor koji se pozabavio podjelom vinčanskog sloja je bio M.M. Vasić koji ga dijeli u 6 stratuma, čisto mehanički po, metrima. J. Fewkes i G. Childe zastupaju teoriju da kulturni sloj u Vinči nije moguće podijeliti. O.Menghin ima fazu I. s podgrupom i fazu II. F. Holste kao bazu za svoju podjelu uzima pojedine keramičke grupe koje predstavljaju zatvornu cjelinu te ima 5 stupnjeva od A do E. M. Garašanin ima podjelu na dvije glavne faze i to stariju vinčansko-tordošku i mlađu Vinča-Pločnik. J. Korošec ima podjelu na 5 glavnih slojeva i njihove podslojeve.
Na osnovu skromnih ostataka najstarijeg naselja, otkrivenih na oko 10.5 m visine, može se zaključiti da je Vinča prvi put naseljena u trenutku kad se starčevačka kultura (kultura srednjeg neolita) počela bližiti svom kraju, vjerojatno negdje oko 4800.god. Tad je taj dio Podunavlja bio gusto naseljen i osnivanje prvog naselja u Vinči treba vjerojatno vezati za manju grupu kolonista koja je tragajući za slobodnim poljoprivrednim površinama napustila neko veće naselje locirano u južnom Banatu. Inače, sličan obrazac vrijedi i za ostala naselje vinčanske grupe koja su nastala na prostoru starčevačkih npr. Pavlovac, Sopska i Mala Grabovnica. Najstarije nastambe u Vinči su elipsoidne osnove ukopane u les sa šatorastim krovom od pruća, trske i slame koji dolazi neposredno na osnovu, a nađeni su i tragovi kućnog lijepa ove šatorasate kolibe (neki autori ih nazivaju zemunice) grupirane su po određenom sistemu oko centralne kolibe te imaju 2 prostorije. Vjerojatno negdje oko 4500. god. Vinča je potpuno opustjela. Teško je ocijeniti koliko je vremena prošlo prije obnove života u naselju, no taj period nije bio dugotrajan jer je neposredno iznad napuštenih šatorskih nastambi podignuto novo, veliko naselje. Duh nove kulture i novog načina života jasno je vidljiv u arhitekturi. Pri izgradnji novog naselja posebna pažnja obraćena je rasporedu kuća. Od njih su ostale samo osnove, ali je utvrđeno da su sve bile orijentirane u pravcu jugoistok-sjeverozapad (različite varijacije u orijentaciji prisutne su na različitim nivoima), imale su četverokutne, gotovo kvadratne osnove, vertikalne zidove i krov na dvije vode. Kao građevinski materijal i dalje je korišteno drvo i glina, ali sam građevinski postupak obogaćen je nekim inovacijama kao npr. niveliranje, stabilizacija podloge, izolacija od vlage (ovo je naročito primjenjivano kod velikih pitosa koji su bili dio podne konstrukcije i koji su služili za čuvanje hrane), bojenje zidova (postoji teorija da je ovo rađeno u kultne, a ne u utilitarne svrhe) i pojava podova od premaza s podnim gredama. U razdoblju od oko tisuću godina Vinča ostaje shematizirano, ograđeno naselje (nađena su dva rova, jedan s početka života nove zajednice, a drugi je sa samog kraja neolitskog razdoblja) s istim sistemom komunikacija. Vremenom se jedino stambeni prostor povećava i funkcionalno razrađuje. Dok su prve kuće redovito s jednom prostorijom i dovoljne za život samo jedne manje porodice, u mlađim naseljima otkrivene su velike pravokutne građevine od 40 do 60 m2 s većim brojem prostorija i razrađenim interijerom - ognjišta, peći, banci, stolovi, ormari uza zid za posuđe s policama.

Oblik sahrane prisutan u Vinči je kosturno pokapanje i to u samom naselju (iako su za samu grupu karakterističnije i brojnije izdvojene nekropole van naselja). Ovakvo pokapanje u naseljima vjerojatno treba povezati s kultom koji su uživale pojedine posebno istaknute osobe u zajednici. Prvim doseljenicima u Vinču pripada velika grobnica s prilazom i devet kostura koja je u centru najstarijeg naselja otkrivena 1931. god. Na visini od 8.5 m nađen je zgrčeni pokojnik bez darova, a sve do 4.5 m nalaženi su ostaci dislociranih ljudskih kostiju (uništeni kosturni grobovi). U Vinči je prisutna i incineracija - u gruboj keramičkoj posudi nađeni su ostaci kalciniranih kostiju.

Široka razmjena dobara, napredna ekonomija i razvoj komunikacija s drugim grupama oslobodili su tvorce vinčanske kulture uske vezanosti za mali komad zemlje, pustili njihovu maštu na volju i dali slobodu stvaranja. Vinča i još nekoliko neolitskih naselja u blizini Vršca (Potporanj), Kragujevca (Grivac, Divostin), Mitrovice (Valač) i Prištine (Predionica) postali su veliki religiozni centri, a istovremeno i umjetnička žarišta koja bitno utječu na stvaralaštvo svih neolitskih zajednica srednje i jugoistočne Europe. Velik broj glinenih statueta i ritualnih posuda otkrivenih u spomenutim naseljima, ne pokazuje samo izuzetnu maštovitost i umjetničku nadarenost njihovih tvoraca već i na razvijene mitove i naglo grananje magijsko-religijske prakse u okvirima vinčanske kulture. Tematska raznolikost statueta - ženske statuete podjeljene na stojeće (bilo s praznim horizontalnim rukama ili u kojima su plastične glave ili s rukama i nogama u pokretu), sjedeće (bez postolja s različitim položajem nogu, na prijestolju, na žrtveniku, na stolici s različitim položajem nogu) i kurotrofne (stojeće, sjedeće ne prijestolju, sjedeće na žrtveniku i ležeće), muške statuete podjeljene na stojeće, klečeće i sjedeće (na zemlji s rukama na trbuhu i na prijestolju), hermafroditi, ostale statuete (u obliku ljudskog poprsja, ljudski likovi s 2 nosa ili 2 roga na glavi, grbavi likovi), životinjske statuete (goveda, koze, ovce, ptice, žabe, psi) i monumentalna plastika i njihov stilski razvoj od naturalističnih preko realističnih do sasvim apstraktnih formi siguran su dokaz da je u vinčanskoj kulturi prevladana primitivna magija tj. da je oformljena jasna religijska misao. Ta misao, sudeći po izgledu statueta izražena je u ritualima i mitovima povezanim sa smjenom godišnjih doba, sjetvom i žetvom, rađanjem i umiranjem, kao i stalnom obnovom života, likovno najpotpunije izraženom u prikazu žene s djetetom u naručju. U prilog ovoj pretpostavci govori i činjenica da su često nalažene oštećene i odbačene statuete - nisu više korištene nakon trenutka kada su ispunile svoju funkciju u vezi s određenim obredom.

Kako se vinčanska grupa kultura polako bližila kraju mjenjala se i duhovna struktura vinčanskog stanovništva. U prvom trenutku poticaji sa strane imali su pozitivno djelovanje jer sažimanjem tradicionalnih formi s elementima stila nastaje u Vinči kratkotrajana renesansa kulture karakterizirana u prvom redu orginalnim oblicima antropomorfne plastike i novim ornamentalnim tehnikama na keramici. Pri ovoj novoj stilskoj sintezi statuete zadržavaju u osnovi još realistične oblike, ali ranije trodimenzionalno modelirane površine postaju ravne, a plastično modelirani detalji postepeni se shematiziraju i pretvaraju u teško razumljive ornamentalne znakove. Ovaj dosljedno provođen ornamentalni stil teži k tome da pomoću jedne vrste crteža i sjenčenja kompenzira izgubljen smisao za treću dimenziju. Na pojedinim statuetama primjenjeno je i bojanje kojim se još više naglašava piktoralni karakter novog ornamentalnog stila. Zbog toga urezani ili oslikani detalji na vinčanskim statuetama ne označavaju ni odjelo, ni tetovirane znakove već nastaju kao rezultata razvoja stila koji ide od trodimenzionalnih realističnih oblika prema linearno-apstraktnim formama. Formiranje ovog stila mora se vezati za tehniku urezivanja i ukrašavanja metalnog lima i kosti. Kao što je u toku starijeg perioda vinčanske kulture glina određivala osnovne oblike antropomorfnih statueta, tako u mlađem periodu statuete od metalnog lima i kosti postaju nosioci linearno-apstraktnog stila koji se s više ili manje uspjeha transponira i u druge vrste materijala. Sličan proces prošla je i keramika. I dok na početku i u ornamentici na keramici dolazi do izražaja sve veća sloboda i traženje novih formi izražaja u jednom određenom okviru što se vidi bilo u bogatstvu i raznolikosti tehnika ukrašavanja bilo u raznim kombinacijama u ritmički raspoređenim motivima npr. u raznim kombinacijama kaneliranih ornamenata ili urezanih traka, razbijanje starih podjela površina i rasporeda motiva te njihova zamjena novim formama i izražajnim mogućnostima što je naročito uočljivo kod keramike sa žigosanim ubodima gdje se teži pokrivanju cijele površine i djelovanju vlastitom raznovrsnošću, pri kraju vinčanske kulture sve se mijenja. Posuđe je sad mahom neukrašeno. Ova činjenica, naizgled kontradiktorna, u stvari je u skladu s osnovnom stilskom koncepcijom kojoj je strana treća dimenzija i prostorno razvijanje ukrasnih motiva. Stoga se sad i favorizira samo slikana dekoracija izvadena pastelnim bojama ili inkrustacijom, dok su druge ornamentalne tehnike uglavnom zanemarene. Više se ne primjenjuju neprekinuti ukrasni motivi (spirala, meandar), već su svi ornamenti ili prostorno ograničeni (stil metopa) ili vezani za pojedine dijelove posude. Ovaj strogi tektonski stil na keramici, kao i linearno-apstraktne forme plastike, izraz je ozbiljne krize izazvane uvođenjem metala u još izrazito agrikulturnu sredinu. U Vinči je sigurno postojanje zemljoradnje kao osnovnog zanimanja što potvrđuju nalazi pougljenjenog žita na različitim lokalitetima, a osim žitarica nađeni su grašak i hrastov žir. Nalazi životinjskih kostiju potvrđuju postojanje lova i uzgoj domaćih životinja, ponajviše goveda, te ovaca, koza i domaćih svinja. Postojanje ribolova, pored ribljih kostiju, potvrđuje i pojava ribarskih alatki, naročito u Vinči. Ipak, specijalizirane djelatnosti omogućile su brz privredni uspon, društveno raslojavanje i opće bogaćenje svih zajednica vinčanske kulture. Zajednice u Šumadiji, Banatu i Srijemu obradom zemlje i uzgojem krupne stoke stvorile su viškove proizvoda, koji su im omogućili da od susjednih kulturnih grupa dobiju sirovine koje nisu imali na svom području, na prvom mjestu erdeljski opsidijan s Bükk-planina, dragocjenu sirovinu za izradu srpova i preciznih alatki, koji se koristi velikim intenzitetom od samih početaka naselja i nađeno je oko 1500 predmeta od opsidijana te spondylus-školjke za izradu nakita. S druge strane, stabilnost privrede omogućila je vinčanskim zajednicama da određen broj svojih članova oslobode neposredne proizvodnje tj. da ih se usmjeri na posebne djelatnosti, prvenstveno na pronalaženje lokalnih sirovina ili njihovu preradu. Na taj način stanovnici Vinče došli su cinabarita, vađenog u Šupljoj steni kod Avale, kao i nekih drugih rijetkih stijena i minerala (alabaster, mramor). Za izradu alata od kamena u Vinči korištene su stijene u blizini naselja, konkretno Avala (osim nefrita) jer su potrebe za sirovinom neolitskog čovjeka mogle biti zadovoljene i iskorištavanjem malih, neznatnih ležišta koja su mogla biti brzo iscrpljena i nisu zanimljiva u modernom smislu. Oko 90% kamenog oruđa i oružja Vinče izrađeno je od mekih škriljastih i vapnenačkih stijena, dok tek oko 10% otpada na druge vrste tvrdih stijena npr. nefrit i granit. Od vulkanskih stijena izrađivane su redovito bušene sjekire. Za proizvodnju se od samih početaka naselja još koristio i kremen. Još treba naglasiti da se čovjek u Vinči relativno rano koristio metalnim izrađevinama o čemu svjedoče perle ovalnog oblika od bakra koje je našao M. M. Vasić.
Generalnim urbanističkim planom razvoja Beograda, priobalni pojas Dunava u zoni Vinče proglašen je arheološkim parkom. Taj arheološki park u Vinči sastojat će se od Muzeja neolita srednjeg Poduavlja, Međunardonog centra za proučavanje neolita srednjeg Podunavlja, konzervatorsko-radioničkog bloka te slobodne površine parka. Muzej neolita srednjeg Podunavlja trebao bi čuvati odabrani dio samog nalazišta ("nalazište kao trajni eksponat"), da osigura muzejski postav predmeta nađenih u Vinči, da omogući izlaganje odabranih predmeta s ostalih neolitskih lokaliteta u srednjem Podunavlju i da osigura prostor za tematske izložbe. Tako projektiran, muzej je djelom "arhitektonska opna" koja štiti i prezentira nalazište - vertikalni profil kulturnih slojeva od najvišeg do najdubljeg, visine od oko 10 m i najstarije prapovijesno naselje u Vinči. Posjetioci će se kretati rampama i stepenicama od jednog do drugog eksponata. Bit će to u stvari jedinstven prostor ispresjecan platoima i galerijama u kojem će se omogućiti uvid u život koji je tu tekao u prapovijesti. Ostali dio ima karakter klasičnog arheološkog muzeja u kojem su izloženi odabrani eksponati. Međunarodni centar za proučavanje neolita srednjeg Podunavlja treba postati mjesto za razmjenu iskustava, suradnju i usuglašavanje znanstvenih dometa o neolitu jugoistočne Europe. Tu bi se održavali odgovarajući skupovi, a glavni sadržaji centra bi bile dvorane za sastanke, predavanja, kabineti za individualni rad i biblioteka. Konzervatorsko-radionički blok osigurava prihvat nalaza s terena, njihovu klasifikaciju i rekonstrukciju, crtanje i fotografiranje. Tu su i labaratoriji za utvrđivanje apsolutne kronologije primjenom fizičko-kemijskih metoda i labaratoriji za paleozoološke i paleobotaničke analize. Također su predviđeni i konzervatorska radionica i fotolabaratorij. Tu je i centralni arhiv: kartoteka, fototeka, filmoteka i ostali arhivski i dokumentacijski materijali.
Slobodne površine-park zauzimat će najveći dio arheološkog nalazišta. Uz sam arhitektonski objekt, s njegovim poluotvorenim i natkritim djelovima, sve je u zelenilu. Taj prostor, ispresjecan pješačkim stazama imat će odgovarajuću estetsku i dendrološku ulogu u okviru šireg pejzažnog uređenja priobalnih površina i zaštićene prirodne okoline samog grada. U vezanim, poluotvorenim prostorijama bit će izloženi eksponati na otvorenom - po pravilu to će biti rekonstruirane prapovijesne kuće, njihovi djelovi, makete naselja i njegovih djelova. Ti eksponati bit će eduktivnog karaktera, a na osnovu novih rezultata i spoznaja bit će vremenom nadopunjavani.

Zvonimir Forker

Vinča
Centar neolitske kulture u Podunavlju

Geografski položaj i istorijat istraživanja





Vinča i ostala neolitska naselja u Srbiji





Arheološko nalazište Belo brdo u Vinči, na desnoj obali Dunava, 14 km nizvodno od Beograda, zahvata površinu od desetak hektara. Visoka lesna terasa i kulturni slojevi padaju prema periferiji, tako da formiraju brežuljak koji dominira okolinom. Položaj nalazišta je takav da je pružao sve uslove za dugotrajan boravak ljudskih zajednica: reka, sa jedne strane, sa svim svojim preimućstvima, počev od bogatstva ribom do mogućnosti komuniciranja sa svetom, i dolina Bolečice, s druge strane, koja je Vinču povezivala sa zaleđem bogatim mineralima i rudama (Avala, Rudnik), lovnim životinjama i plodnim zemljištem. Geografski položaj Vinče obezbeđivao je njenim stanovnicima posredničku ulogu između kultura koje su se razvijale na jugu sve do Egejskog mora i na severu do srednje Evrope. Refleksi značajnih zbivanja i promena u materijalnoj i duhovnoj kulturi očitavaju se u pojedinim nivoima kulturnog sloja debljine oko 10 m, koliko se nataložilo dugim boravkom ljudi na ovom mestu. Zato je i razumljivo što se Vinča u arheološkoj nauci srednje i jugoistočne Evrope uzima kao pouzdan reper za proučavanje pojave i razvoja velikog broja neolitskih i eneolitskih kultura ovih područja.

Prvo arheološko iskopavanje u Vinči započeo je Miloje M. Vasić 1908. godine na prostoru od približno 400 m2. Ca manjim prekidima, ti radovi su trajali sve do početka Prvog svetskog rata. Radovi su obnovljeni tek 1924. godine, ali nakratko, jer su materijalne mogućnosti države osiromašene u ratu bile skromne. Srećna okolnost koja je ulila veliku nadu pojavila se kada je, posredstvom pisca Aleka Brauna (Alec Brown) i prijatelja sa ratišta Džon Linton Majresa (John Linton Myres), profesora Univerziteta u Oksfordu, u ruke M. Vasića dospeo jedan oglas iz Times-a, u kome ser Čarls Hajd (Sir Charles Hyde) nudi finansijsku pomoć za istraživanje starina. Uz povoljne preporuke koje su pružala dotadašnja istraživanja u Vinči i uz pomoć engleskih prijatelja, dobijena su značajna finansijska sredstva, kojima su omogućena istraživanja na velikoj površini. Ta istraživanja dobila su i veliki publicitet, posebno u engleskoj štampi (Birmingham Post, Man, Illustrated London News). Vinča se tako između 1929. i 1931. godine našla u žiži interesovanja arheološke nauke i postala nalazište čuveno u celom naučnom svetu.

Vinča - iskopavanje 1924. godine




Sa četiri toma monografije Praistorijska Vinča (Beograd 1932, 1936) i sa četrdesetak bibliografskih jedinica iz pera M. Vasića, završena je druga faza istraživanja Vinče. Do obnove istraživanja u Vinči prošlo je 47 godina. Za to vreme je nalazište bilo prepušteno divljim iskopavanjima, uništavanju profila od strane raznih amatera i kolekcionara. Osnivanjem Odbora za arheološka istraživanja u Vinči pri Srpskoj akademiji nauka i umetnosti, a naročito angažovanjem predsednika toga Odbora akademika Vase Čubrilovića i potpredsednika Jovana Todorovića, započeta su 1978. godine nova iskopavanja.

Vinča - iskopavanja 1931. godine

U prvo vreme, dok su ispitivani slojevi metalnog doba i srednjeg veka, istraživanjima je rukovodio Nikola Tasić u saradnji sa Gordanom Vujović, a od 1982. godine, kada su započeti radovi na neolitskim slojevima, tu dužnost su preuzeli akademici Milutin Garašanin i Dragoslav Srejović.

Vinča - iskopavanja 1985. godine

Tokom poslednjih deset godina u Vinči su istraženi velika starosrpska nekropola i ostaci iz bronzanog i bakarnog doba, a započeta su i reviziona iskopavanja neolitskih naselja, i to primenom najsavremenijih arheoloških metoda.

Vinča i njena kultura

Vinča je najveće i najcelovitije istraženo neolitsko naselje u Evropi. Na ovom mestu, gde se preko doline Bolečice i Dunava razigrani reljef Šumadije susreće sa banatskom ravnicom, nalazila se između 4500. i 3500. g. pre n. e. metropola jedne sadržajima prebogate kulture. Stoga je Vinča pojam kojim se danas obeležava zenit neolitske kulture u Evropi.

Kulturni sloj Vinče, visok oko 10,5 m, pruža neobično zanimljivu i uzbudljivu sliku. Kao na raskošnom ćilimu u njemu se po vertikali nižu jedan nad drugim rumeni, žuti, mrki, pepeljasti i crni proslojci formirani od ostataka razorenih naselja, spaljenih koliba, velikih rovova i zasutih jama i grobova. Svaki od tih proslojaka, koji obeležava pojedine faze života u Vinči, sadrži prave riznice najraznovrsnijih predmeta: oruđe i oružja od kamena i kosti, posuđe za svakodnevnu upotrebu, raskošno dekorisane ritualne vaze, veliki broj antropomorfnih i zoomorfnih figurina, nakit od raznih vrsta retkih, skupocenih materijala i bezbroj drugih predmeta, izrađenih u samoj Vinči ili pribavljenih iz udaljenih oblasti, iz srednje Evrope, donjeg Podunavlja ili sa Mediterana.

Kulturni sloj u Vinči, debeo 10,5 metara

Mada je praistorijsko naselje u Vinči godinama iskopavano, ipak je ispitan samo njegov središnji deo. Na istraženom prostoru nađeno je, međutim, na hiljade predmeta koji danas krase mnoge muzejske zbirke, a rad na njihovom poučavanju traje s nesmanjenim interesovanjem i danas. Na osnovu tih brojnih i veoma raznovrsnih predmeta, kao i ostataka arhitekture i korišćenih sirovina, može se pouzdano rekonstruisati cela istorija Vinče, odnosno materijalna i duhovna kultura brojnih generacija koje su u njoj živele.

Vinča - grob Bodrogkerestur kulture

Prvo poglavlje Vinčine istorije sačuvano je samo u fragmentima i otuda je nedovoljno jasno. Na osnovu skromnih ostataka najstarijeg naselja, otkrivenih na oko 10,5 m ispod površine, može se zaključiti da je Vinča prvi put naseljena u trenutku kad je kultura srednjeg neolita (starčevačka kultura) već prešla zenit i počela da se bliži svom kraju, verovatno negde oko 4800. godine stare ere. U to vreme jugoslovenski deo Podunavlja bio je gusto naseljen i osnivanje prvog naselja u Vinči treba verovatno rezati za manju grupu kolonista koja je u traganju za slobodnim njivama i pašnjacima napustila neko obližnje veće naselje, locirano u južnom Banatu. Mada je njihovo naselje u Vinči bilo relativno kratkotrajno i malog obima i mada u njihovom stvaralaštvu nije moguće otkriti neki nov, osoben izraz, ipak su ti doseljenici ostavili u Vinči jedan dokument, izuzetno značajan za upoznavanje njihovog fizičkog izgleda i njihove duhovne kulture. To je velika grobnica s prilazom i devet skeleta koja je u centru najstarijeg naselja otkrivena 1931. godine. Ovaj nalaz, jedinstven u okvirima neolitske kulture jugoistočne Evrope, pokazuje da su prvi zemljoradnici Podunavlja pripadali jednom posebnom antropološkom tipu u kome se objedinjuju odlike stare evropske populacije s odlikama gracilnih Mediteranaca. Isto sažimanje starobalkanskih, autohtonih elemenata sa mediteranskim opaža se u starčevačkoj kulturi, odnosno kulturi prvih stanovnika Vinče. Tako najstarija staništa u Vinči imaju, kao i staništa na ostalim naseljima ovog vremena u Podunavlju, najčešće elipsoidne osnove ukopane u les i šatorasti krov od pruća, trske i slame koji naleže neposredno na osnovu. Ove šatoraste kolibe, grupisane u najstarijem naselju Vinče po određenom sistemu oko centralne kolibe, živo podsećaju na arhitekturu starije podunavske mezolitske kulture (kultura Lepenskog Vira).

Antropomorfna figurina iz Vinče

Za iste tradicije se povezuju i stubaste antropomorfne figure ovog vremena, kao i neraščlanjene keramičke posude čije forme jasno upućuju na starije uzore rađene od kamena ili drveta. Međutim, pojedine ornamentalne tehnike primenjene na keramici (na primer, slikane vaze) kao i neki retki materijali korišćeni za nakit (spondilus, paligorskit) jasno pokazuju da su nosioci starčevačke kulture održavali veze sa stanovnicima egejskog i šireg istočnomediteranskog područja. Još cu bili življi kontakti sa oblastima koje leže severnije od jugoslovenskog Podunavlja. Njih potvrđuju nožići od vulkanskog stakla (obsidijana) koje cu stanovnici najstarijeg naselja u Vinči dobavljali iz gornjeg Potisja.

Antropomorfna figurina iz Vinče

Na osnovu raspoloživog arheološkog materijala može se zaključiti da cu prvi stanovnici Vinče živeli u dobrosusedskim odnosima kako sa stanovnicima Panonskog basena tako i južnih oblasti Balkanskog poluostrva. Najstarije naselje u Vinči nije bilo ni ograđeno ni utvrđeno, a nalazi iz šatorastih koliba vezuju se za mukotrpni ali i spokojni život seljaka čija je svakodnevica bila ispunjena napornim radom na izradi kamenih alatki i raznih keramičkih proizvoda, a svakako i stalnom brigom za useve, za stoku i ulov. Stanovnici najstarijeg naselja u Vinči nisu, međutim, mogli da za duže vreme ubiraju zaslužene plodove svoga truda. Već sredinom V milenija stare ere otpočinju lančani pokreti neolitskih populacija u Trakiji i donjem Podunavlju koji nešto kasnije zahvataju i oblasti oko Vinče. Ovo previranje izazvano je laganom penetracijom anadolske halkolitske kulture tipa Čan Hasan - Bejdžesulčan koja se prema Balkanskom poluostrvu kretala u dva smera: suvozemnim putevima, od jugoistočne Trakije prema Podunavlju, i maritimnim komunikacijama, od srednje Grčke do severne Dalmacije. Kao posledica ovog strujanja, pri kome se anadolske forme sažimaju s lokalnim autohtonim oblicima, nastaju na celom Balkanskom poluostrvu i srednjem Podunavlju kulture mlađeg neolita. Tako u dodiru sa novim doseljenicima i podunavska starčevačka kultura prerasta u novu, vinčansku kulturu.

Minijaturni žrtvenik iz Vinče

U ovim nemirnim vremenima Vinča je u jednom trenutku, verovatno negde oko 4500. godine stare ere, potpuno opustela. Teško je oceniti koje je vreme proteklo pre obnove i bujanja novog života u Vinči. Svakako da taj period nije bio dugotrajan jer je neposredno iznad napuštenih šatorastih staništa podignuto novo, veliko naselje čiji cu žitelji generacijama ostali na tom tlu negujući i šireći blizu 1000 godina jednu osobenu kulturu mlađeg neolita kojoj je Vinča dala ime.

Pehar iz Vinče

Duh nove kulture i novog načina života manifestovan je jasno u arhitekturi. Pri izgradnji novog naselja posebna pažnja obraćena je rasporedu kuća. Od njih cu, nažalost, ostale očuvane samo osnove, ali je utvrđeno da cu sve bile orijentisane u pravcu jugoistok-severozapad, da cu imale četvorougaone, gotovo kvadratne osnove, vertikalne zidove i krov na dve vode.

Zoomorfna posuda iz Vinče

Kao građevinski materijal i dalje je korišćeno drvo i glina, ali sam građevinski postupak obogaćen je novim detaljima i znanjima, kao na primer nivelisanjem, stabilizacijom podloga, izolacijom od vlage, oblepljivanjem zidova i njihovim bojenjem. U razdoblju od hiljadu godina Vinča ostaje ušoreno, ograđeno naselje sa istim sistemom komunikacija. Vremenom se jedino stambeni prostor uvećava i funkcionalno razuđuje. Dok cu prve kuće redovno jednoćelične i dovoljne za život samo jedne manje porodice, u mlađim naseljima otkrivene cu velike pravougaone građevine od 40 do 60 m2 sa većim brojem prostorija i ugrađenim "nameštajem" (banci, peći, mangani, dolapi, stolovi).

Ritualna vaza iz Vinče

Kontinuitet kulture još izrazitije potvrđuju pokretni arheološki nalazi, na prvom mestu keramičke izrađevine - posuđe i antropomorfne figurine. Ove dve velike grupe nalaza, kroz koje je ispoljen i visoko razvijen smisao za umetničko oblikovanje, krajnje osetljivo održavaju sve životne situacije brojnih Vinčinih generacija, odnosno dinamiku vinčanske kulture u celini. Na osnovu stilskih odlika keramike i antropomorfne plastike mogu se najlakše utvrditi osnovne etape života u Vinči, odnosno izvršiti periodizacija kulture mlađeg neolita u srednjem Podunavlju.

Lonac sa urezanom dekoracijom iz Vinče

Utemeljenje, rast i najviši uspon vinčanske kulture ilustruju arheološki nalazi otkriveni u Vinči na dubinama između devetog i šestog metra. U ovom razdoblju, koje se metodom S-14 može datovati okvirno između 4500. i 3800. godine stare ere, stanovnici Vinče i njihovi saplemenici ostvaruju kulturu osobenog stila koja daleko zrači i superiorno dominira najvećim delom srednje i jugoistočne Evrope. Vinčanska kultura posedovala je oko 4000. g. pre n. e. teritoriju veću od teritoriju bilo koje druge neolitske kulture u Evropi, a pojedina njena naselja, na primer Vinča, Potporanj, Selevac ili Divostin, premašala cu veličinom i brojem žitelja ne samo sva istovremena neolitska naselja već i prve gradove koji cu znatno kasnije nastali u Mesopotamiji, Egeji i Egiptu. Zajednice tih velikih naselja prilagođavale cu svoje osnovne delatnosti lokalnim uslovima. Tako se u nekim naseljima veća pažnja poklanjala zemljoradnji i stočarstvu, a u nekima tkačkoj radinosti i trgovini, dok cu se u onima koja u svojoj okolini imaju retke sirovine začeli rudarstvo i razne vrste zanata.

Antropomorfna posuda iz Vinče

Specijalizovane delatnosti omogućile cu brz privredni uspon, društveno raslojavanje i opšte bogaćenje svih zajednica vinčanske kulture. Zajednice u Šumadiji, Banatu i Sremu brižljivom obradom zemlje i negom krupne stoke stvorile su viškove proizvoda, koji su im omogućavali da od susednih etno-kulturnih grupa dobijaju sirovine koje nisu imali na svojoj teritoriji, na prvom mestu erdeljski obsidijan, dragocenu sirovinu za izradu srpova i preciznih alatki. S druge strane, stabilnost privrede omogućila je vinčanskim zajednicama da izvestan broj svojih članova oslobode neposredne proizvodnje, odnosno da ih usmere na posebne delatnosti, prvenstveno na iznalaženje lokalnih sirovina ili njihovu preradu.

Posuda sa tri nožice iz Vinče

Na taj način stanovnici Vinče došli su do cinabarita, koji je vađen u Šupljoj steni ispod Avale, kao i do nekih drugih retkih stena i minerala (alabaster, mermer). Vinča je iz tih razloga postala i najveće tržište jugoistočne Evrope, i to ne samo zbog izuzetne vrednosti sopstvenih proizvoda već i zbog retkih sirovina ili predmeta koji su u nju dopremani iz Transilvanije, gornjeg Potisja, donjeg Podunavlja pa čak i sa obala Egejskog i Jadranskog mora.

Antropomorfna figurina iz Vinče

Široka razmena dobara i razvoj komunikacija oslobodili su tvorce vinčanske kulture grčevito vezanosti za maleni komad zemlje i predačke navike, dali su polet njihovoj mašti i omogućili im da naslute nove svetove i uspostave odnos pun poverenja prema prirodi, životu i budućnosti. Vinča i još nekoliko neolitskih naselja u blizini Vršca (Potporanj), Kragujevca (Grivac, Divostin), Titove Mitrovice (Valač) i Prištine (Predionica) postaju veliki religiozni centri, a istovremeno i umetnička žarišta koja presudno utiču na likovno stvaralaštvo svih neolitskih zajednica srednje i jugoistočne Evrope. Na stotine i hiljade glinenih figurina i ritualnih vaza, otkrivenih u pomenutim naseljima, ne ukazuju samo na izuzetnu maštovitost i umetničku nadarenost njihovih tvoraca već i na razvijeno mitotvorstvo i naglo razgranavanje magijsko-religijske prakse u okvirima vinčanske kulture.

Sedeća antropomorfna figurina iz Vinče

Tematska raznolikost glinenih figurina (nage ili obučene figure žena i muškaraca u stojećem, klečećem ili sedećem stavu, figure s maskama na licu, hermafroditske figure) i njihov stilski razvoj od naturalističkih preko realističkih do sasvim apstraktnih formi sigurni su dokaz da je u vinčanskoj kulturi prevladana primitivna magija, odnosno da je oformljena jasna religijska misao. Ta misao, sudeći po izgledu glinenih idola i raznovrsnih kulturnih predmeta izražavana je u ritualima i motivima povezanim sa smenom godišnjih doba, setvom i žetvom, rađanjem i umiranjem, kao i stalnom obnovom života, likovno najpotpunije izraženom prikazom žene sa detetom u naručju. One vinčanske zajednice koje se nisu opredelile za zemljoradnju i stočarstvo već za pronalaženje i obradu novih sirovina stvorile su, međutim, sasvim drugačiji duhovni svet.

Vaza potiske kulture iz Vinče

Zajednice koje su živele između visova Kučajne i Deli Jovana, u blizini pećina, velikih pukotina i toplih izvora, rano su naslutile da u utrobi zemlje, u potpunoj tami, nastaju, rastu i sazrevaju najrazličitije stene i minerali. Pripadnici tih zajednica prvi su u Evropi prodrli u taj začarani podzemni svet, izneli na svetlost dana njegove plodove i, uz pomoć vatre, naterali ih da se preobraze u novu materiju - u metale, u konkretnom slučaju u bakar. Otkrićem velike tajne preobražaja materije ovi prvi evropski rudari i kovači upleli su se u procese kosmičkog života i vezali za jedan poseban svet bogova i heroja. Posle otkrića bakra, njihova mašta naselila je celu prirodu bezbrojnim tajanstvenim bićima - palčićima, vilama i vilenjacima, koji su se pridružili demonima žita i duhovima plodonosnog drveća. Taj osoben sakralni svet, koji je u vinčanskoj kulturi uspostavljen najkasnije početkom IV milenijuma pre nove ere, održao se na Balkanskom poluostrvu sve do vremena širenja hrišćanstva, a jedan njegov deo verovatno je ugrađen i u temelje najstarije zabeležene evropske mitologije - u starogrčke mitove o Demetri, Dionisu i božanskom kovaču Hefestu.

Vaza potiske kulture iz Vinče

Vinčanska kultura bila je u zenitu sve do oko 3800. g. pre n. e. Ostaci naselja i pokretni arheološki nalazi otkriveni na dubinama između šestog i drugog metra kulturnog sloja Vinče, datovani metodom S-14 u razdoblje između 3700. i 3500. godine stare ere, pokazuju da Vinča postepeno gubi svoj pređašnji značaj i da se vinčanska kultura u celini lagano gasi. Najpre se zapaža da su naselja iz ovog dela kulturnog sloja znatno manja od prethodnih i da se u jednom momentu pristupa izgradnji novog odbrambenog sistema. Mada se i dalje nastavlja lokalna proizvodnja svih vrsta oruđa i keramičkih proizvoda, ipak je karakteristično da je broj importovanih objekata sve veći i da se sve češće podražavaju uzori iz tuđinskih kultura. Očigledno je da umesto metropole koja zrači, Vinča sad postaje samo mesto koje sabira elemente sa najrazličitijih strana. Ovaj opšti zamor, ispoljen kako u neoriginalnoj keramičkoj proizvodnji tako i u izradi antropomorfnih figurina, izazvan je pronalaskom i sve češćom upotrebom metala, u prvom redu bakra i zlata. Otkrićem ovih metala narušava se ranija kulturna ravnoteža i otpočinje raspadanje strukture neolitskog sveta.

Zdela iz Vinče

Svi ti događaji delovali su snažno na materijalnu i duhovnu kulturu Vinčinog stanovništva. U prvom trenutku podstreci sa strane imali su pozitivno delovanje jer sažimanjem tradicionalnih formi s elementima novog stila nastaje u Vinči kratkotrajni renesans kulture okarakterisan u prvom redu originalnim oblicima antropomorfne plastike i novim ornamentalnim tehnikama na keramici. Pri ovoj novoj stilskoj sintezi antropomorfne figurine zadržavaju u osnovi još realističke oblike, ali ranije trodimenzionalno modelovane površine postaju ravne, a plastično modelovani detalji postepeno se shematizuju i pretvaraju u teško razumljive ornamentalne znake. Ovaj dosledno sproveden ornamentalan stil ima za cilj da pomoću jedne vrste crteža i senčenja kompenzuje izgubljen smisao za treću dimenziju.

Antropomorfna figurina iz Vinče

Na izvesnim statuetama primenjeno je i bojenje kojim je još više naglašen pikturalni karakter novog ornamentalnog stila. Otuda urezani ili slikani detalji na Vinčinim figurinama ne označavaju ni odelo, ni tetovirane znake, već nastaju kao rezultat razvoja stila koji se kreće od trodimenzionalnih realističkih oblika ka linearno-apstraktnim formama. Formiranje ovog stila mora se vezati za tehniku rezanja i ukrašavanja metalnog lima i kosti. Kao što je u toku starije etape vinčanske kulture glina određivala osnovne oblike antropomorfnih statueta, tako u mlađoj etapi figurine od metalnog lima i kosti postaju nosioci linearno-apstraktnog stila koji se sa više ili manje uspeha transponuje i u druge vrste materijala.

Prosopomorfni poklopac iz Vinče

Nasuprot figurinama, posuđe je mahom neukrašeno. Ova činjenica, naizgled kontradiktorna, u stvari se dobro slaže s osnovnom stilskom koncepcijom kojoj je strana treća dimenzija i prostorno razbijanje ukrasnih motiva. Stoga se sad i favorizuje samo slikana dekoracija izvedena pastoznom bojom ili inkrustacijom, dok su druge ornamentalne tehnike uglavnom zanemarene. Više se ne primenjuju neprekinuti ukrasni motivi (tekuća spirala, meandar), već su svi ornamenti ili prostorno ograničeni (metopski stil) ili vezani za pojedine delove vaze.

Antropomorfna figurina (The Lady of Vinca)

Ovaj strog tektonski stil na keramici, kao i ornamentalno-apstraktne forme plastike, izraz je ozbiljnije krize izazvane uvođenjem metala u još izrazito agrikulturnu sredinu. Sa razvojem metalurgije bakra formiraju se postepeno i novi ekonomsko-društveni odnosi koji se suprotstavljaju tradicionalnom načinu života. Stanovnici Vinče nisu bili spremni da prihvate progresivnu ekonomsko-društvenu strukturu i nove bogove već dostignute u kulturama susednih područja. U takvoj životnoj situaciji bilo je potrebno stare bogove Vinče što više uzdići i suprotstaviti ih stranačkim božanstvima. Otuda se sad u Vinči formira jedna nova religioznost dokumentovana prvenstveno poznatom ikonografskom shemom majke s detetom u naručju, opšte hraniteljice i velike gospodarice. Ovi numeni, bez prave moći i lica, sagoreli su zajedno s kolibama njihovih tvoraca pri naletu invazionih kultura bakarnog doba. U Vinčinom kulturnom sloju, na oko 2 m ispod površine, danas se još dobro vide zgarišta poslednjeg naselja. Ovaj horizont označava poslednje veliko poglavlje istorije Vinče - istorije duge oko petnaest vekova, ispunjene značajnim kulturnim ostvarenjima i uzbudljivim događajima.

Reljef sa prikazom majke sa detetom iz Vinče

U Vinči je život nastavljen i kasnije, sve do dolaska Rimljana u naše krajeve, ali ne više sa istim intenzitetom niti na istom prostoru. Danas je iz Vinče poznat niz nalaza iz bakarnog, bronzanog i gvozdenog doba (kao i starosrpski lokalitet - prim. PR). To cu, međutim, samo tragovi, često veoma značajni za razumevanje izvesnih pojava u praistorijskoj kulturi srednjeg Podunavlja, ali cu oni za istoriju Vinče od drugorazrednog značaja. Čini se da je Vinčino tlo očuvalo svoju privlačnu snagu i u civilizaciji našeg veka. Odmah uz praistorijsko naselje danas se diže impozantna građevina Instituta za nuklearne nauke "Boris Kidrič".

Vinča - arheološki park

Maketa Arheološkog parka u Vinči

Generalnim urbanističkim planom razvoja Beograda, priobalni pojas Dunava u zoni Vinče proglašen je arheološkim parkom. Taj budući arheološki park u Vinči sastojaće se iz Muzeja neolita srednjeg Podunavlja, Međunarodnog centra za proučavanje neolita srednjeg Podunavlja, konzervatorsko-radioničkog bloka, kao i slobodne površine parka (autor projekta: arhitekt-urbanista, Bratislav Stojanović, član Odbora pri SANU za arheološka istraživanja u Vinči).





Antropomorfna figurina iz Vinče




Muzej neolita srednjeg Podunavlja treba da očuva odabrani deo samog nalazišta ("nalazište kao trajni eksponat"), da obezbedi muzejsku postavku predmeta nađenih u Vinči, da omogući izlaganje odabranih predmeta sa ostalih neolitskih lokaliteta u srednjem Podunavlju i da obezbedi prostor za tematske izložbe. Tako projektovan, muzej je delom "arhitektonska opna" koja štiti i prezentuje nalazište - vertikalni profil kulturnih slojeva od najvišeg do najdubljeg, visine od oko 10 m, i najstarije praistorijsko naselje u Vinči. Posetioci će se kretati rampama i stepenicama od jednog do drugog eksponata; biće to u stvari jedinstven prostor ispresecan platoima i galerijama, u kome će se omogućiti uvid u život koji se odvijao na ovom mestu u dalekoj praistorijskoj prošlosti. Ostali deo ima karakter klasičnog arheološkog muzeja u kome cu izloženi odabrani eksponati, kao opšta i usaglašena naučno-kulturna informacija o arheološkim nalazima u srednjem Podunavlju. Međunarodni centar za proučavanje neolita srednjeg Podunavlja treba da postane mesto za razmenu iskustava, saradnju i usaglašavanja naučnih dometa arheologa o neolitu jugoistočne Evrope. Tu bi se održavali odgovarajući međunarodni kongresi, simpozijumi, savetovanja, seminari i slični skupovi.

Antropomorfna figurina iz Vinče

("Sijamski blizanci")

Glavni sadržaj centra su: sala za plenarne sastanke, skupove, predavanja, saopštenja, manje sale za rad po grupama, odnosno za rad po komisijama, kabineti za individualni rad, biblioteka, kancelarije za rad organizatora međunarodnih aktivnosti i tekući rad centra. Potrebno je napomenuti povoljnosti koje za ovakve aktivnosti pruža Beograd kao značajan centar naše zemlje, u kome su institucije kao što su Srpska akademija nauka i umetnosti, Centar za arheologiju Filozofskog fakulteta, Narodni muzej, Muzej grada Beograda, Centar "Sava" u Novom Beogradu i sl.

Konzervatorsko-radionički blok obezbeđuje prihvatanje nalaza sa terena, njihovu klasifikaciju i rekonstrukciju, kao i crtanje i fotografisanje. Tu su i laboratorije za utvrđivanje apsolutne hronologije primenom fizičko-hemijskih metoda i laboratorije za paleozoološke i paleobotaničke analize. Takođe su predviđene i ostale radionice i laboratorije (konzervatorska radionica, fotolaboratorija itd.). Tu je i centralni arhiv: kartoteka, fototeka, filmoteka i ostali arhivski i dokumentacioni materijali.

Navedeni sadržaji, Muzej neolita srednjeg Podunavlja, Međunarodni centar i konzervatorsko-radionički blok, smešteni su u jedinstvenom arhitektonskom objektu. Iako svaki od ovih sadržaja predstavlja zaokruženu funkcionalnu celinu i može samostalno da egzistira - on je istovremeno i deo sinhronizovane namene i uloge Arheološkog parka kao celine.

Zoomorfna figurina iz Vinče

3. Slobodne površine - park zauzimaće najveći deo arheološkog nalazišta. (Ukupno zaštićena površina iznosi šest hektara na višoj koti i oko dva hektara priobalne zone). Uz sam arhitektonski objekat, sa njegovim poluotvorenim i nadkrivenim delovima, sve je u zelenilu. Taj zeleni prostor, ispresecan pešačkim stazama, imaće odgovarajuću estetsku i dendrološku ulogu u okviru šireg pejzažnog uređenja priobalnih površina i zaštićene prirodne okoline grada. Ozelenjavanjem će se pratiti nedevalviran karakter pejzaža. Pri izboru zelenih kultura pokušaće se da se održi izvestan botanički kontinuitet, od praistorije do današnjih dana, u ovom delu Podunavlja.

Donji, priobalni plato, obaloutvrda i prostor do vertikalnog profila, urediće se kao korisna, zatravljena površina po širem gradskom konceptu uređenja dunavskog priobalja.

Tako će Arheološki park, iako celina za sebe, biti i svojevrsni izletničko-turističko-rekreativni sadržaj beogradskog priobalja. Zato će se i dalje negovati navika da se sa obale lovi riba, da se njoj pristupa čamcima kao i izletničkim i javnim gradskim plovilima. Na obali je predviđen i mali informativno-turistički objekat.

U veznim, poluotvorenim prostorijama, kao i po celom parku - biće izloženi i eksponati na otvorenom prostoru. Po pravilu to će biti rekonstruisane praistorijske kuće, odnosno delovi kuća, makete naselja, odnosno njihovih delova a sve prema saznanjima sa kojima se raspolaže i do kojih će se dolaziti u toku istraživanja. Ti eksponati biće edukativnog karaktera; oni će ce vremenom popunjavati, menjati, odnosno zamenjivati - na osnovu novih rezultata i saznanja.

Nikola Tasić
Dragoslav Srejović
Bratislav Stojanović

Paleolitska religija

(Odrednica preuzeta iz Leksikona religija i mitova drevne Evrope, sastavili Aleksandrina Cermanović-Kuzmanović i Dragoslav Srejović, Savremena administracija, Beograd, 1992)

Podrazumeva religijska shvatanja, kultove i rituale ranog čovečanstva, tj. najstarijih predstavnika ljudskog roda - Homo habilisa, Homo erectusa, Homo sapiensa i fosilnog Homo sapiensa, koji su tokom ledenog doba (pleistocena) ostvarili kulture starijeg kamenog doba (paleolita). Tokom tog dugog razdoblja, čije se trajanje procenjuje na približno dva miliona godina, postavljeni su temelji religijskog mišljenja celog čovečanstva: izvršena je sakralizacija pojedinih elemenata prirode i prirodnih pojava, razdvojeno je profano od sakralnog i utvrđeni su načini komuniciranja sa natprirodnim, odnosno božanskim svetom i silama. Sve religije kasnijih razdoblja baštine elemente religijskog života koje su uspostavili Homo habilis i Homo erectus tokom starijeg paleolita (pre približno dva miliona i 120000 godina), Homo sapiens tokom srednjeg paleolita (pre približno 120000 i 40000 godina) i Homo sapiens sapiens fosilis tokom mlađeg paleolita (pre oko 35000 i 10000 godina).

Paleolitsku religiju je mogućno rekonstruisati jedino na osnovu arheoloških nalaza. Ti nalazi su brojni, ali se najvećim delom svode na kamene rukotvorine namenjene svakodnevici. Sporadični arheološki nalazi iz pouzdano sakralnog konteksta potiču tek iz srednjeg paleolita, a njihov broj i vrste naglo se uvećavaju tokom mlađeg paleolita. S druge strane, arheološka građa jasno pokazuje da kulturni razvoj tokom paleolita nije tekao u svim oblastima ravnomerno, odnosno u Evropi se veoma rano izdvajaju regionalne kulture sa osobenom tehnologijom izrade oruđa, ekonomikom društvenim ustrojstvom i religijom. Iako su sve zajednice kamenog doba male i usredsređene na lov i sakupljanje hrane, ipak se na karti Evrope iz tog doba razlikuju oblasti koje su u kulturnom smislu vodeće od onih koje su kulturno zaostale ili marginalne. Sve to pokazuje da ni najranije čovečanstvo nije imalo jedinstvenu religiju. Zbog toga je, pod odrednicom paleolitska religija, mogućno samo naznačiti elementarne forme religijskog mišljenja i ponašanja ljudi u ledeno doba.

O najranijem čovečanstvu, a samim tim i o prvobitnoj religiji veoma se malo zna jer se arheološka građa s početka ledenog doba svodi na kamena oruđa nađena u istočnoj Africi (Kenija, Tanzanija). Tvorac tih oruđa, takozvani vešti čovek (H. habilis) koji je hodao uspravno, bio omnivor i imao moždanu zapreminu od 600 do 800 cm3, ustanovio je osobenu i dugovečnu kulturu, nazvanu kultura oblutaka. U toj kulturi najveća pažnja poklanja se kamenu, najčešće oblutku, neuobičajenom bilo po obliku, boji, sjaju ili tvrdoći, bilo po prirodnom okruženju, po vezanosti za određeni izvor, reku, procep, pećinu ili neki drugi osobeni ambijent. U svim prebivalištima H. habilisa nađeno je nekoliko tipova oruđa proizvedenog primenom jednoobrazne tehnike, kao i nerukotvoreni kamen donesen sa veće ili manje udaljenosti. Brižno odabiranje kamena i njegovo samo delimično preoblikovanje - dva postupka koji su jasno dokumentovani u svim najstarijim ljudskim prebivalištima - neophodno podrazumevaju određeno poštovanje osnovne sirovine za izradu oruđa, tj. sakralizaciju kamena.

Teško je naslutiti, koja je sve svojstva H. habilis pridavao kamenu, ali svi posvedoči postupci u izradi prvih kamenih rukotvorina pokazuju da je već u najranijem razdoblju kulturne istorije čovečanstva pojedinom kamenju pridavana izuzetna moć, tj. da su bila stvorena uverenja o natprirodnim silama utelotvorenim u određenoj steni ili kamenu. Te prve religijske ideje verovatno su delimično sačuvane u kolektivnom pamćenju kasnijeg čovečanstva, na šta upućuju poštovanje amorfnog kamena u religijama drevne Evrope (v. Betil) i pojedina mesta u Starom zavetu, gde je svetost prirodnog, ljudskom rukom neokaljanog kamena posebno naglašena. Neobrađeni kamen smatran je svetim i savršenim, a s obzirom na to da ga ljudska ruka skrnavi, neophodno je da se pre njegove obrade obave određeni obredi pokajanja. Utvrđen redosled gestova koji je H. habilis koristio prilikom izrade prvobitnog oruđa zapravo ukazuje da je preoblikovanje kamena veoma dugo bilo svojevrstan obredni čin. Za neke od najstarijih kamenih rukotvorina, na primer za pravilno oblikovanje kamene kugle, takozvane sferoide, nije izvesno da su imale bilo kakvu praktičnu namenu, a i izrada funkcionalnih oblika - raznih cepala ili sečiva - svakako da nije obavljana bez magijskih obreda, jer je bilo potrebno osigurati njihovu uspešnost, trajnost ili ubojitost. Već u tom najranijem razdoblju stvorene su verovano prve predstave o magijskim silama skrivenim u oruđu i oružju.

Počev od pre približno 1,600.000 godina, rukotvorine od kamena, tehnički i oblikovano sve raznovrsnije, osim u Africi, pojavljuju se i u jugoistočnoj Aziji, a pre oko 1.500.000 godina i u Evropi. Njihov tvorac, nazvan uspravni čovek (H. erectus), koji je imao zapreminu mozga od 800 do 1200 cm3, ostvario je takozvanu ašelsku kulturu, okarakterisanu ručnim klinom, univerzalnim kamenim oruđem oblikovanim sa izrazitim smislom za simetriju. Tehnološki progres, jasno uočljiv u proizvodnji oruđa ašelske kulture, motivisan je verovatno sve intenzivnijom vezanošću H. erectusa za kamen, tj. daljom sakralizacijom osnovne sirovine. Uočeno je da na najsavršenije oblikovanim i najvećim ručnim klinovima nema tragova upotrebe i da su takvi primerci ostavljani na određenim mestima. Te činjenice, kao i podatak da su pojedini primerci neupotrebljivi jer su dugi više od 40 cm i teški po nekoliko kilograma, utvrđuju sakralni karakter ručnog klina. Ti veliki i izuzetno vešto oblikovani ručni klinovi mogli bi biti oznaka vlasti i autoriteta, moćni fetiši, kamenje munje koje stvara oganj i povezuje nebo i zemlju, kultni instrument, votivni dar ili, pak, deo rituala inicijacije kojim onaj koji se posvećuje svoju zrelost dokazuje majstorskom obradom ručnog klina.

Sa veštinom obrade kamena povezana je verovatno i veština ovladavanja vatrom. Varnice koje vrcaju prilikom okresivanja kamena uverile su rano čovečanstvo da magijske sile kamena vezuju za sebe i sile svetlosti i toplote. Svako okresivanje oslobađa za trenutak te sile, ali je tek H. erectus u razdoblju od pre približno 500.000 - 400.000 godina otkrio način da iskru iz kamena trajno održi, da je preobrazi u stalno goreći plam, u vatru.

Najstarija vatrišta u Evropi arheološki su dokumentovana nagorelim oblucima koji se u svim kasnijim razdobljima praistorije smatraju najboljim čuvarima vatre i toplote. Odomaćenje vatre podrazumeva uvođenje mnogih odredbi u vezi s njenim održavanjem, na kojima se zasnivaju sva kasnija verovanja i rituali vezani za ognjište. Vatra je iz osnova preobrazila život ranog čovečanstva: izmenila je ishranu ljudi, umanjila strah od hladnoće, mraka i zveri, produžila vreme individualnog delovanja i društvenog okupljanja, a time bitno doprinela razvoju verbalne komunikacije, čuvanju tradicija, razigravanju mašte i stvaranju atmosfere pogodne za ispredanje legendi i mitova. Zbog toga osnovna verovanja vezana za vatru i ognjište treba datovati najkasnije u razdoblje od približno pre 400.000 godina.

U razdoblju od pre oko 300.000 - 120.000 godina u Evropi i ostalim oblastima starog sveta formira se nov antropološki tip, nazvan umni čovek (H. sapiens), koji se razvija u dva smera - u Aziji prema tipu savremenog čoveka (H. sapiens sapiens), a u Evropi prema jednoj osobenoj ljudskoj vrsti, prema takozvanom neandertalskom čoveku (H. sapiens neandertalensis) sa moždanom zapreminom koja doseže ili čak nadmašuje moždanu zapreminu današnjih ljudi. Neandertalac je bitno promenio tradicionalnu kulturu i prvi uspostavio kult mrtvih i verovanja o zagrobnom životu. Mahom je živeo po pećinama, gde je uspostavio prisni odnos sa svetom stenom. U kulturi koju je ostvario (tzv. mustijerska kultura) uočava se sve izrazitije razdvajanje tehničke od simboličke misli, a postepeno i osamostaljivanje likovnih zamisli. U srednjem paleolitu (između 120.000 i 35.000 g. pre n. e.) naglo su se umnožila simbolička i sakralna značenja kamena, a otkrivene su i praktičke i simboličke vrednosti još nekih sirovina, pre svih kosti, rožine i slonovače. Pojedine vrste mekih stena, upadljivo kolorisane, razvile su kod neandertalca osećanje za boje. U njegovim prebivalištima otkriveno je grumenje mineralnih boja, najčešće oksid gvožđa (oker) i oksid mangana, a ređe kalcinisani hematit, pirit i galenit. S druge strane, na nekoliko nalazišta je uočeno da su sva oruđa izrađivana od kamena iste boje. Pretpostavlja se da je bojom označavana pripadnost određenoj grupi ili da su prilikom raznih rituala njome ukrašavani obnaženi delovi tela. Činjenica da su u nekoliko slučajeva pokraj skeleta neandertalca nađeni komadi okera jasno dokazuje da se simbolika boja utvrđuje u tom razdoblju.

Neandertalac je prvo ljudsko biće koje je svoje mrtve s pijetetom sahranjivalo i tom prilikom povezivalo sa kamenjem. Na nekoliko mesta u Francuskoj i Italiji pokojnik je zaštićen lomljenim kamenom, oblucima ili kamenim pločama. U Regurduu (Francuska) pokojnik je položen na veliku gomilu kamena, pokraj koje je sagrađena kamena konstrukcija za skelet medveda. Ta i nešto jednostavnije konstrukcije u pećini Monte Čirčeo (Italija) anticipiraju celokupnu kasniju funeralnu arhitekturu u kojoj kamen zadobija simboličnu vrednost jer štiti i učvršćuje ono što zaslužuje najveći pijetet i što se smatra najvećom svetinjom.

Na pojedinim skeletima neandertalca primećeni su tragovi izvesnih oboljenja koja su dovodila do sakatosti ili nesposobnosti za kretanje i rad. Činjenica da su i takvi članovi zajednice negovani i s pijetetom sahranjeni ukazuju na humana osećanja neandertalaca. Mrtvi su sahranjivani u stavu spavača, tj. polagani su na bok, najčešće desni, sa povijenim kolenima. U La Ferasiju (Francuska), u grobovima odraslih i dece nađene su brižno oblikovane kamene alatke kao grobni prilozi. Da je ljudskoj glavi ukazivano posebno poštovanje, pokazuju izdvojeno sahranjene lobanje ili običaj d se bazalna strana lobanje proširuje kako bi se izvukao mozak. Zajednica neandertalaca koja je naseljavala Krapinu (Hrvatska) lomila je kosti pokojnika s namerom da dođe do srži. Ti tragovi kanibalizma upućuju u stvari na ritualno kušanje mesa umrlih srodnika, kakvo je posvedočeno u mnogim kasnim kulturama, kao i u kulturi današnjih zaostalih zajednica. Kult lobanje i ritualna antropogafija možda su čak bili poznati i H. erectusu, jer na to upućuju činjenice da su ostaci te ljudske vrste najčešće nalaženi u fragmentima. Za kult predaka se verovatno vezuje i elipsoidna pločica od mamutovog zuba obojena okerom, koja je nađena u Tati (Mađarska), a koja veoma mnogo podseća na čuringe kod današnjih zaostalih zajednica.

Skladištenje kostiju medveda u kamenoj konstrukciji u Regorduu, kao i stavljanje medveđih lobanja u pećinske niše, koje je dokumentovano na više mesta u alpskom prostoru, a i u Jugoslaviji (Veternica), teško je pouzdano protumačiti. Takvi nalazi upućuju na zaključak da je čovek srednjeg paleolita uspostavio bliski odnos sa određenim vrstama životinja i da je njihove kosti brižno sakupljao i slagao, možda s ciljem da se iskupi za njihovo ubistvo ili obezbedi njihovo oživljavanje.

Neandertalac je tvorac i najstarijih sakralnih konstrukcija. Neke pećine ili pojedine odaje u njima preobražene su u svetilišta na taj načni što su u njima formirane gomile od sferoidnih krečnjačkih oblutaka (npr. u Hijeninoj pećini kod Arsir Kira u Francuskoj) ili tako što je ljudsku lobanju polagao u venac od kamena (npr. u pećini na Monte Čirčeu u Italiji). Slične gomile oblutaka nađene su i u nekim prebivalištima neandertalaca u Africi, i to pokraj izvora. Ostaje neizvesno da li su te gomile žrtvenici, zavetni darovi ili obeležja mesta epifanije natprirodnih sila. Postoje mnoge analogije u kasnijim kulturama: kamene gomile u grčkom svetu posvećene Hermesu i one iz Starog zaveta koje su znak božanske prisutnosti i obeležje magijskih mesta. Pomenute konstrukcije pokazuju da je kamen, a posebno oblutak, u srednjem paleolitu povezan sa onim što je u svim kasnijim razdobljima smatrano svetinjom: sa grobom i precima, sa svetim mestima i sa boravištima natprirodnih bića. Te konstrukcije anticipiraju kamenu grobnicu, kameni žrtvenik, kameni omfalos i idol.

Arheološki i antropološki nalazi iz slojeva datovanih između 35.000 i 30.000 g. pre n. e. dokumentuju dramatična zbivanja koja nalikuju na veliki genocid: nov antropološki tip - čovek u savremenom smislu reči (H. sapiens sapiens) potiskuje neandertalca, koji gubi identitet i lagano izumire. Danas se samo sluti poreklo savremenog čoveka. Nekoliko antropoloških nalaza iz južne Afrike i Azije ukazuju da tamo već pre približno 60.000 godina nastaje H. sapiens sapiens, koji je oko 35.000 g. pre n. e. naseljavao celu Evropu. Njegova prednost nad neandertalcem ne zasniva se na većoj moždanoj zapremini već jedino na razvijenoj tehnologiji i psihičkoj superiornosti, manifestovanoj prvenstveno u umetničkom stvaralaštvu i religiji.

Za razliku od arhajskog H. sapiensa i neandertalca, H. sapiens sapiens fosilis nije svoje likovne i religijske zamisli samo prenosio na stenu i kamen već je umeo i da ih vizuelno opredmeti: na pećinskim zidovima je linijama i bojama predstavio bića koja su zaokupljala njegovu maštu, najčešće bremenite životinje, a kamen je preoblikovao u skulpture, najčešće u žensku figuru sa naglašenim odlikama materinstva. Suština mitskog koncepta koji je na ovim predstavama očigledan sastojala se verovatno u povezivanju čoveka i svih živih bića sa kamenom, možda i u rađanju ljudi i životinja iz kamena. Na mnogim nalazištima u Francuskoj i Italiji likovi životinja bukvalno kao da sami nastaju iz pukotina i neravnina kamenih pećinskih zidova i svodova, koje sugerišu njihove glave ili delove tela. Kako se u tim slučajevima dodatnim linijama i bojama, najčešće crvenim okerom, ostvaruje celovit prikaz određene životinje, na primer bizona ili konja, čini se da se likovnom predstavom iz stene izmamljuje samo ono što se pretpostavljalo da ona od ranije u sebi nosi i krije. Na pećinskim zidovima često su pokraj životinja prikazane ljudske šake ili su primetni plići i dublji zarezi i tragovi udaranja kamenom. Sve to ukazuje da je čovek u tom razdoblju slikanjem, graviranjem i vajanjem obavljao određeni ritual i da je oslikavanjem pećinskih zidova i modelovanjem reljefa i figurina podsticao obnavljanje života. Možda su već tad anticipirani kasniji mitovi o rađanju iz kamena (mit o Deukalionu i Piri ili Mitri).

Oslikane pećine, od kojih su najreprezentativnije one iz Franko - kantabrijske oblasti, glavni su izvori za upoznavanje religije mlađeg paleolita. Na zidovima tih pećina predstavljene su životinje, mahom bovidi, ekvidi i cervidi, ređe apstraktni znaci, a sasvim izuzetno i ljudske figurine. Brižnim istraživanjem ikonografije stotinak oslikanih pećina utvrđeno je postojanje određene sheme: uvek je grupa ekvida odeljenja od grupe bovida. Kako je uočeno da se za ekvide vezuju znaci koji simbolišu muškost, i za bovide znaci koji simbolišu ženskost, pretpostavlja se da pećinsko slikarstvo u osnovi izražava ideju o muškom i ženskom principu, o suprotnosti polova, njihovom izmirenju, a time i o oplođavanju i stalnom obnavljanju života. Činjenica da su te predstave izvedene često u dubini pećina, u teško pristupačnim i mračnim delovima, ukazuje da se verovalo da pećina otvara put u unutrašnjost zemlje, gde se u mraku njene utrobe vrši oplođavanje, umnožavanje ili rekreiranje celog život sveta, prvenstveno čoveku korisnih životinja.

Pojedine predstave na zidovima pećina veoma su zagonetne. To se posebno odnosi na različite hibridne životinje i scene koje se mogu povezivati sa lovačkim ritualima i ceremonijama. U pećini Tri brata (Francuska) prikazane su figure takozvanih maskiranih igrača, u stvari bića sa ljudskim nogama i glavama bizona ili hibridnih životinja (jelen sa glavom bizona ili medved sa vučijom glavom). Njima se pridružuje i prikaz takozvanog čarobnjaka ili šamana, takođe jednog fantastičnog bića, čovekolikog u donjem delu, ali sa repom konja i jelenskim rogovima na glavi. U pećini Lasko (Francuska) prikazan je bizon, a ispred njega opružena ljudska figura raširenih ruku i ptica na visokom štapu. Ta scena je tumačena kao prikaz šamana u transu, a još neke ljudske figure sa ptičjom glavom ili predstave ptica u paleolitskoj umetnosti dovedene su u vezu sa šamanizmom.

Za pojedine predstave medveda pretpostavlja se takođe religiozni ili magijski kontekst. U pećini Tri brata prikazan je medved pogođen strelama, a iz njega kulja krv u mlazevima. Slična predstava, kao i skladištenje lobanja i kostiju medveda po pećinama upućuju na ceremonijalno ubijanje medveda kakvo su obavljale kasnije lovačke zajednice, a za koje se vezuju i određeni motivi u kojima se medved pojavljuje kao rodonačelnik ili kao sin vrhovnog božanstva (v. Ugro-finska religija).

Širom Evrope, od Atlantskog okeana do Urala, zajednice lovaca i sakupljača hrane modelovale su tokom mlađeg paleolita i antropomorfne, ređe i zoomorfne figurine, od raznih vrsta kamena, kosti, mamutovih kljova, a izuzetno - od pečene zemlje. Mada te figurine nisu nalažene u sakralnom kontekstu, ipak se pretpostavlja da su korišćene u magijske svrhe, odnosno da izražavaju određene religijske ideje. Najkarakterističnije su takozvane Venere, u stvari figurine koje prikazuju nagu ženu stilizovane glave, ruku i nogu, ali sa istaknutim oznakama materinstva (dojke, bedra, gluteji). Primarne polne oznake najčešće nisu istaknute, a u nekim slučajevima naglašena je bremenitost. Zbog isticanja delova ženskog tela koji se vezuju za bremenitost, rađanje ili dojenje, paleolitske Venere se najčešće tumače kao simboli materinstva i plodnosti, a kako su najčešće nalažene u sezonskim staništima objašnjavane su i kao zaštitnice lova i prebivališta, kao gospodarice životinja ili kao boginje podzemlja do kojih u transu dospevaju šamani da bi izmolili uspešan lov i umnožavanje lovnih životinja.

Svakako su religioznog karaktera i reljefne predstave koje su nađene na nekim mestima u jugozapadnoj Francuskoj. U Loselu, na ograničenom prostoru, nađeno je šest kamenih blokova obojenih okerom, sa reljefnim predstavama ljudskih figura od kojih su posebno zanimljiva dva reljefa sa predstavom nage žene koja u desnoj ruci drži rog nekog bovida. Na jednom reljefu predstavljen je nag muškarac sa pojasom, dok su na ostalim blokovima manje jasne ljudske figure, na jednom možda prikaz porođaja. Pomenuti blokovi, kao i još nekoliko reljefa sa predstavama različitih životinja, možda su uokviravali prostor manjeg svetilišta. Ostaje nejasno da li je na tim predstavama rog u ruci ženske figure atribut božanstva ili recipijent za žrtvovanje.

Lovačke zajednice mlađeg paleolita prinosile su na žrtvu određene životinje, pre svega mamuta, irvase i pećinskog medveda. Ostaci tih životinjskih žrtava otkriveni su ili u okviru prebivališta ili u njihovoj neposrednoj blizini. U pećini kod Mauera (Bavarska) na debelom sloju crvene zemlje otkriven je skelet nedoraslog mamuta, a preko njega perle od slonovače i različito sileksno oruđe, koji su takođe bili obojeni crvenom bojom. U neposrednoj blizini, u crvenoj zemlji izmešanoj sa gareži, nađena je još jedna lobanja mamuta, polomljene kosti drugih životinja i različiti privesci. Mamuti žrtvovani na sličan ili na neki drugi način otkriveni su na još nekoliko mesta, i to u Mađarskoj, južnoj Rusiji i Sibiru. Na lokalitetu Jelisejevići (centralna Rusija), unutar kruga formiranog od 27 lobanja mamuta, otkrivena je gomila kostiju i polomljenih mamutskih kljova ukrašenih gravurama, a ispod njih i statueta koja prikazuje nagu žensku figuru.

Osim mamuta, na određen način žrtvovan je i pećinski medved. U pećini Drahenloh (Švajcarska), koja se nalazi na nadmorskoj visini većoj od 2000 m, pokraj velikog vatrišta otkrivene su dve kamene konstrukcije u vidu sanduka. U jednoj od njih nađeno je ugljevlje sa nagorelim kostima pećinskog medveda, a u drugoj - medveđe duge kosti i sedam medveđih lobanja okrenutih njuškama ka ulazu u pećinu. Malo dalje, iza jednog kamenog zidića, skladištene su kosti medveda, a u dubini pećine, u nišama, položene su medveđe lobanje, zaštićene kamenom. Kult medveda, odnosno žrtvovanje te životinje posvedočeno je na još nekoliko mesta, od alpskog prostora do Ukrajine.

Na sasvim drugačiji način su krajem paleolitskog razdoblja žrtvovani irvasi. Na dva nalazišta u blizini Arensburga (Nemačka) nađeni su u nekadašnjim baruštinama skeleti ženki irvasa čiji je grudni koš bio otvaran i ispunjavan kamenjem. Ta činjenica pokazuje da su ulovljeni irvasi namerno potapani u vodu. Podatak da je u njihovoj blizini nađena dugačka motka sa lobanjom irvasa ukazuje da je ovo mesto bilo obeleženo kao kultno.

Poštovanje mrtvih, koje je uočeno već kod neandertalaca, veoma je izrazito kod H. sapiens sapiensa. Gotovo u svim delovima Evrope otkriveni su grobovi iz mladog paleolita, a u nekim od njih pokojnici su bili sahranjeni sa bogatim prilozima, najčešće sa ličnim nakitom. Način sahranjivanja nije u svim oblastima istovetan. Pokojnici su polagani u grob najčešće u stavu spavača, ali i u opruženom stavu, kao i u izrazito zgrčenom položaju. Orijentacija je raznolika, a u gotovo svim oblastima mrtvi su posipani okerom. Uočeno je uokviravanje groba kamenom, kao i da je glava pokojnika katkad zaštićena kamenim pločama ili kostima mamuta. Na nekoliko lokaliteta u Italiji i Nemačkoj otkriveni su grobovi sa dva ili više pokojnika. U nekoliko slučajeva su stavljene lobanje pojedinih životinja (konj, bizon, mamut) najčešće tumačene kao žrtva ili kao grobno obeležje. Dokumentovano je i parcijalno sahranjivanje, pre svega skladištenje lobanja, koje je praktikovano tokom celog mlađeg paleolita, i to u raznim oblastima Evrope. Po katkad je na jednom mestu sahranjivano po nekoliko lobanja, na primer u pećini Le Placarad, gde je u grupi sahranjeno pet lobanja. Na posebno sahranjenim lobanjama, bilo da su pripadale muškarcu, ženi ili detetu, zapažaju se tragovi udara koji su prouzrokovali smrt. Zbog toga se pomišlja na ritualno ubijanje, odnosno žrtvovanje, pojedinih članova zajednice. Na nekoliko nalazišta u Francuskoj i Čehoslovačkoj otkrivene su kalote lobanja koje su posebno obrađene u vidu recipijenta za tečnost; najčešće su objašnjavane kao ritualne posude za piće. Sasvim izuzetno otkriveni su i grobovi sa bogatim i raznovrsnim prilozima. U Brnu (Čehoslovačka) jedan sredovečni muškarac sahranjen je s diskoidnim predmetom od krečnjaka, kostiju i mamutovih kljova, sa više od 600 obrađenih perli od dentalium školjke i, što je sasvim izuzetno, sa jednom figurinom od slonovače koja prikazuje nagog muškarca.

Dragoslav Srejović

Mezolitska religija

Podrazumeva religijska shvatanja, kultove i rituale negovane tokom ranog holocena (oko 8300-5500 godine pre n. e.), u okvirima ribolovačkih i lovačko-sakupljačkih zajednica. Klimatske oscilacije opšte klime, koje su usledile po završetku ledenog doba, prouzrokovale su raspad tradicionalne kulture starijeg kamenog doba i njenog sakralnog sveta, jer je u novim životnim uslovima, znatno povoljnijim od prethodih, evropska populacija otpočela da iznalazi nove načine udruživanja, stanovanja i privređivanja. Kulturu, a i religiju ovog razdoblja, karakteriše, s jedne strane, čvrsta vezanost za tradiciju u kojoj je kamen osnovna sirovina i predmet obožavanja (v. Paleolitska religija), a, s druge strane, niz inovacija – na prvom mestu sedelački način života i usredsređivanje na plodove zemlje, mora, reka i jezera. Ta nova opredeljenja dovode do uspostavljanja kulta domaćeg ognjišta, vezivanja pokojnika za naselja i sakralizacije zemlje i vode. Tipične mezolitske kulture formiraju se u oblastima čije se stanovništvo trajno vezuje za obale Sredozemnog, Severnog i Crnog mora i Atlantskog okeana ili za velike reke, kao što su Dunav, Dnjepar i Rajna. Uprkos značajnim razlikama u materijalnoj kulturi, na svim ovim teritorijama uočava se vezivanje mrtvih za staništa i naselja, brižljiva izgradnja ognjišta i graviranje ili bojenje predmeta od kamena, kosti i roga. Obredi sahranjivanja su raznovrsni i složeni. Duž obale Atlantika, u Portugaliji (Muge) i Bretanji (Tevijek, Hedik), usled intenzivnog korišćenja školjki naselja imaju izgled školjkastih gomila, a na njihovim periferijama ili u neposrednoj blizini otkrivene su manje nekropole koje se sastoje od pojedinačnih ili kolektivnih grobova u kojima su pokojnici sahranjivani na različite načine (opruženi, na boku, u stavu spavača), katkad u posebnim kamenim konstrukcijama ili zaštićeni jelenskim rogovima. Na pojedinim grobovima sagrađena su kamena ognjišta, verovatno povodom daća. U Ukrajini, u dolini Dnjepra i Dnjestra otkrivene su takođe nekropole sa većim brojem sahrana, a u Bavarskoj, u pećini Ofnet, nađene su dve jame u kojima su sahranjene odsečene ljudske glave sa bogatim nakitom.

Tokom mezolita konačno se likovno definišu svi sadržaji koje je rano čovečanstvo polagalo u oblutak i istovremeno mu se daje centralno mesto u religiji i kultu. Na širokom prostranstvima, od Pirinejskog poluostrva preko Apeninskog i Balkanskog poluostrva pa do Levanta, arheološki je dokumentovano svojevrsno obožavanje oblutaka manifestovano u raznim kulturama na različite načine: ugraviranim ili crvenom bojom islikanim znacima na oblucima (npr. u azilijenskoj kulturi u oblasti istočnih Pirineja), postavljanjem oblutaka pokraj ognjišta ili u središte sakralnog prostora i njihovim preoblikovanjem u apstraktne ili figuralne skulpture (npr. u kulturi Lepenskog Vira). Za svaku od tih pojava postoje brojne analogije u tradicionalnim kulturama, kulturama zaostalih zajednica, savremenom folkloru ili narodnim običajima, pa su i obluci iz spomenutih mezolitskih kultura na osnovu toga tumačeni kao boravišta duša predaka, kao kreativni embrion univerzuma, kao primordijalno jaje iz kojeg se rađaju sva bića, kao kamen koji je vezan za svet mrtvih ili kao kamen kiše.

Osim oblutaka, u nekim kulturama severne Evrope, Apeninskog poluostrva i srednjeg Podunavlja ukrašavani su i predmeti od kosti i roga, i to najčešće ugraviranim ili punktiranim zagonetnim znacima i geometrijskim motivima, a izuzetno stilizovanim ljudskim ili zoomorfnim figurama. Neki od tih predmeta objašnjeni su kao kultni instrumenti, a predstave na njima najčešće se dovode u vezu sa nekom vrstom kalendara vezanim za sezonske seobe riba, mesečeve mene, vodu i svet koji u njoj živi. Svi navedeni elementi mezolitske religije objedinjeni su u kulturi Lepenskog Vira, posebno u svetilištima koja su otkrivena u središtu Đerdapa, na samom Lepenskom Viru, Prva stalna naselja u Đerdapu podižu se početkom VIII milenijuma pre n. e., i to pokraj velikih virova koji su obezbeđivali veliki ulov ribe. Lokalna tradicionalna kultura ovog područja od tada se brzo menja i krajem istoga milenijuma preobražava se u kulturu Lepenskog Vira za čija su svetilišta vezane ne samo prve monumentalne skulpture Evrope već i prvi uspesi na planu kultivacije biljaka i pripitomljavanju životinja.

Najstarija naselja kulture Lepenskog Vira su mala, a u njima nisu nađena kultna mesta već jedino obluci obojeni okerom i ritualni instrumenti. Kasnija naselja, podignuta početkom VII milenijuma pre n. e., nemaju iste sadržaje: dok je u jednim otkriven veliki broj specijalizovanih alatki i masa kosti divljači i riba, u drugima, npr. u Lepenskom Viru ili Hajdučkoj Vodenici, nađena su svetilišta, skulpture od džinovskih oblutaka i grobovi koji dokumentuju složene pogrebne rituale. Ovim usmeravanjem ljudskih sposobnosti ka različitim ciljevima omogućeni su, s jedne strane, nastanak prve monumentalne skulpture i za njih vezanih kultova i mitova, a, s druge strane, prelazak sa skupljačke na proizvođačku ekonomiku.

U Lepenskom Viru, koji je između 7000 i 6500. godine pre n. e. bio sakralni centar celog srednjeg Podunavlja, otkriveno je 147 staništa; u pedesetak od njih nalazila su se mala svetilišta koja su se sastojala od pravougaonih ognjišta oko kojih su u Podunavlju od krečnjačkog maltera uglavljene velike kamene ploče, žrtvenik sa kružnim ili elipsoidnim recipientom i jedna do pet skulptura od velikih oblutaka. Neposredno uz kamenu ogradu ognjišta probijeni su u podu trougaoni otvori (1 do 15), koji su ograđeni crvenim kamenim pločicama, a, katkad, i donjim ljudskim vilicama. Sva staništa sa svetilištima imaju jednoobrazne osnove u vidu zarubljenog kružnog isečka pod uglom oko 60o. Ispod podova nađeni su skeleti odojčadi (1-5), a u okvirima svetilišta vršeno je sekundarno i parcijalno sahranjivanje, najčešće lobanja. U svakom svetilištu ognjišna-konstrukcija i žrtvenik leže u osi pravca istok – zapad, dok se pokojnici i skulpture raspoređuju u pravcu sever – jug. Ova ustaljena orijentacija podrazumeva jasnu podelu sveta; svetilišta verovatno odražavaju strukturu tog sveta, dok skulpture apstraktne i figuralne, ilustruju mit o njegovom nastavku.

Apstraktne skulpture su brojnije, a preplitanje zaobljenih, "ženskih", i otvorenih, "muških", znakova na njihovim površinama sugeriše ideju o stalnom oplođavanju. Figuralne skulpture prikazuju verovatno samo ono što se iz tog preplitanja rađa: hibridna ribolika bića, vodene duhove, gospodara velike reke ili praroditelje ljudi i svega postojećeg. Bez obzira da li ti kameni likovi prikazuju pretke, vilenjake ili "bogove bez tela", njihova najprisnija povezanost sa ognjištem na kome se gotovi hrana za žive i gde se žrtvuje mrtvima pokazuje da suštinu religije kulture Lepenskog Vira čini kult domaćeg ognjišta. To ognjište označava centar sakralnog i svetovnog prostora, oko njega se okupljaju i živi i mrtvi, tu se otvara put u podzemlje, a preko plamena i dima uspostavlja veza sa Suncem i nebom.

U razdoblju kad religija i umetnost dostižu najviši uspon na planu privređivanja postignuta su dva podviga: kultivisane su neke vrste žitarica i pripitomljene su ili selekcionisane određene vrste životinja (pas, svinja, jelen) tako da kultura Lepenskog Vira zadobija odlike prekeramičkog neolita. To podvizi nisu ostvareni slučajno već su rezultat brižnog odabiranja i upornog negovanja pojedinih biljaka i životinja. Jednoobraznost koja odlikuje sva svetilišta i skulpture pokazuje da su sva predačka znanja objedinjena u celovit sistem i uključena u kult, mit i rituale. Zato su svetilišta Lepenskog Vira i neka vrsta naučnih laboratorija u kojima su ostvarene ili anticipirane glavne tekovine "neolitske revolucije", pa i religija tog razdoblja (v. Neolitska religija).
http://www.vumidet.net/forum/showpost.php?p=12224 &postcount=35