Drevna oruzja-pracka

Zašto je Mikelanđelov David levoruk?

Svakako je svima dobro poznata monumentalna skulptura Davida, jedna od najboljih dela renesansnog vajarstva. Kada je 1501. godine firentinska opština naručila od dvadesetšestogodišnj eg Mikelanđela da izradi lik čuvenog starozavetnog heroja, najpre je želela da on krasi jedan od potpornih stubova gradske katedrale. Biblijska priča o borbi između Davida i Golijata predstavljala je omiljenu temu koja se u umetnosti, ali i politici često koristila kao primer borbe slabijih protiv silnika i pobede dobrih i pravednih nad Zlom. Mikelanđelo je u potpunosti ispunio svoj zadatak izvajavši preko pet metara visoku mermernu skulpturu nagog Davida sa savršenim proporcijama muškog tela. Ona je ubrzo prerasla u patriotski simbol samostalne Firentinske republike i umesto na katedrali, našla svoje mesto ispred zgrade gradske opštine. Ono što je specifično za Mikelanđelovog Davida je to da on nije prikazan na uobičajeni način - kao već iskazan pobednik sa odsečenom Golijatovom glavom u rukama, već kao prkosni borac, koji znatno jačeg i bolje naoružanog neprijatelja izaziva na dvoboj sa praćkom u ruci. Za razliku od većine umetnika koji su mu prethodili, pa i onih koji su stvarali posle njega, Mikelanđelo je svog Davida prikazao sa praćkom u levoj, a kamenom u desnoj ruci - dakle kao levaka. David koga je izradio Mikelanđelov čuveni prethodnik Donatelo, na primer, drži mač u desnoj ruci, pa je sasvim izvesno da se radi o dešnjaku. Slično njemu, desnorukog Davida oslikao je Andrea del Kastanjo na jednom paradnom ątitu. Čitav vek posle Mikelanđela, barokni skulptor Đanlorenco Bernini oprobaće se u istoj temi i Davida, opet, prikazati sa praćkom u desnoj ruci.


David, Mikelandjelo
(1501-04. g.)

David, Donatelo
(oko 1430-32. g)

Zašto je Mikelanđelo insistirao da njegov David bude levoruk? Da li zato što je više cenio levake od dešnjaka ili je jednostavno želeo da ovakvom promenom svoju skulpturu izdvoji iz mase sličnih predstava? Odgovor na ovo pitanje možda možemo naći u priči o praćki.


David, Andrea del Verokio
(oko 1480.g.)

David, Bernini
(1623.g.)

Praistorijska puška

Praćka je verovatno jedno od najstarijih oružja poznatih čoveku, čija upotreba, na prostorima naseljenim primitivnim zajednicama ljudi, seže sve do današnjih vremena. Posebno oblikovani komadi kamena, namenjeni izbacivanju iz praćke, nađeni su već na kasnopaleolitskim nalazištima u Evropi. Ovo oružje, zajedno sa korišćenjem koplja, luka, bodeža i buzdovana, spada u red revolucionarnih promena u tehnologiji naoružanja koje su usledile tokom mezolitskog perioda (12.000 - 8.000 p.n.e). Za razliku od praćke sa drvenom račvom i gumenim kaiševima koju svi poznajemo iz detinjstva, ta drevna praćka sastojala se od jednog remena sa ležištem za projektil u vidu proširenja na sredini, ili u vidu komada kože u obliku vrećice, pričvršćene za dve uzice od kože, lanenog kanapa, strune, upredenih creva, ili metalnog lanca. Projektil je stavljan u ležište koje je pridržavano jednom rukom, a dva sastavljena kraja praćke držala su se u drugoj ruci. Ispružanjem slobodne ruke nanišanio bi se cilj, a potom izveo trostruki zamah iznad glave. Otpuštanjem jednog od krajeva praćke, projektil, nošen centrifugalnom silom, bio bi odapet.


Rekonstrukcija praćke izradjene od upredenog kanapa sa projektilom u ležištu.

Kameni, metalni ili keramički projektili (lat. glans) korićeni su kao uobičajeno streljivo za praćku (lat. funda). Kao projektili za praćku u početku su korišćeni kameni obluci koje je bilo lako naći u prirodi, na morskoj ili rečnoj obali. Vremenom, počinju da se proizvode zrna posebne težine i specifičnog oblika, sračunatog da pruža manji otpor vazduhu, te da u isto vreme poveća brzinu i domet, a samim tim i efikasnost oružja. Poznati su primerci zrna od različitih vrsta kamena, od magnetita, hematita, diorita i drugih tvrdih materijala, ali i od pečene zemlje, olova i bronze.

Domet praćke u rukama stručnjaka za ovu vrstu oružja i pri idealnim vremenskim uslovima iznosi oko pola kilometra. U borbenim okolnostima, koje su najčešće daleko od idealnih, može se pre očekivati domet od oko 200 m i nešto više, što sve zavisi i od veličine praćke, težine i oblika projektila, kao i brojnih drugih okolnosti (izgled reljefa, jačina i pravac vetra i slično). Teški kameni projektili veličine pesnice, izbačeni iz praćke, mogli su da izazovu ozbiljne frakture kostiju glave, ekstermiteta ili grudnog koša. U kasnijim vremenima praćka je sa uspehom korišćena čak i prilikom borbe sa oklopljenim protivnicima. Sasvim je izvesno da se ovo dalekometno oružje, ubitačnije od tadašnjeg luka, a svakako većeg dometa i preciznosti, koristi u VII milenijumu p.n.e. i odomaćeno u neolitskim zajednicama, kako u Evropi, tako i na Istoku, gde je praćka bila posebno rasprostranjena.


Projektili za praćku iz mladjeg kamenog doba. Tesalija, Grčka.

Na velikom broju arheoloških nalazišta u Anadoliji otkriveni su projektili od pečene zemlje. U Čatalhujuku, na tlu današnje Turske (7.000 godina p.n.e), nailazimo i na neke od prvih likovnih predstava neolitskih praćkaša. Na lokalitetu Hasuna (4.500 godina p.n.e.) u Iraku, konstatovana su zrna za praćku od keramike, a takođe i na lokalitetu Tepe Gavra (3.500 godina p.n.e.) na severu Mesopotamije. Pojava glinenih projektila za praćku na poznoneolitskim i eneolitskim nalazištima u Grčkoj (Sesklo), ali i na na našem tlu, takođe svedoči o rasprostranjenosti ove vrste oružja na teritoriji Balkana.


Asirski praćkaši.

Keramička zrna za praćku korišćena su i na tlu Irana, Fenikije, Egipta i dalje sve do Indije. Asirci su praćkaše koristili u sadejstvu sa drugim streljačkim jedinicama i to pre svega prilikom zauzimanja utvrđenih gradova. Gađanje projektilima koji su padali u visokom luku bilo je naročito delotvorno protiv branilaca na teško dostupnim zidinama utvrđenja.

Nisu kolosi, ali ipak su Rođani

Vrlo brzo, upotreba praćke kao oružja koje će po preciznosti, ubitačnosti i dometu dugo prednjačiti nad ranim oblicima ratnih i lovačkih lukova, proširiće se po celom Sredozemlju. Primerci projektila pronađeni na Kritu, ukazuju da se praćka na grčkom tlu koristi i tokom mikenske epohe.

U vremenu kada je, od arhajske epohe pa nadalje na teritoriji Grčke dominiralo hoplitsko naoružanje, pa i kasnije, u vojsci makedonskih kraljeva, veština gađanja praćkom, uostalom kao i lukom i strelom, spadala je u domen stranih, najamničkih odreda. I pored činjenice da je upotreba praćkaša u ratnim operacijama postojala u Grčkoj i ranije, hoplitski polisi uglavnom daju primat tradicionalnim vidovima naoružanja - maču i dugom probodnom koplju. Streljačke i praćkaške jedinice uvode se na ovim prostorima u većoj meri verovatno s početka V veka p.n.e. Njihova pojava u neposrednoj je vezi sa borbenim iskustvom koga su grčki ratnici sticali na Bliskom Istoku, najpre kao najamnici, a kasnije i kao protivnici persijske carevine, u kojoj su upotreba praćke i sve prednosti lako naoružanih trupa na bojnom polju bili dobro poznati.

Važne podatke o ovom razdoblju istorije razvoja ratne veątine kod starih Helena daje nam grčki pisac Ksenofon, koji izdvaja spretnost stanovnika Roda u korišćenju ovim oružjem. U svome spisu Anabasis on navodi da je u određenom trenutku morao da teško naoružanu pešadiju sa Roda upotrebi kao praćkaše. Ovo za Rođane i nije predstavljao veliki problem s obzirom na to da se radilo o njihovom nacionalnom oružju. U daljem izlaganju, isti autor tvrdi da su njegovi praćkaši sa Roda nadmašili domet i preciznost persijskih strelaca. I kasnije, među odredima plaćenika, pored strelaca sa Krita, vrlo često se pominje legendarna veština praćkaša sa Roda, koji će se proslaviti i prilikom opsade Sirakuze, početkom III veka p.n.e.

Praćka kao oružje nomada i pastira, korišćeno protiv zveri koje napadaju stada, moglo se koristiti na bilo kojoj vrsti reljefa za napad ili odbranu utvrđenih gradova, protiv bornih kola i konjice. Koristili su je stari Jevreji, Egipćani, Asirci i drugi orijentalni narodi od kojih je praćka preneta Grcima. Među Jevrejima, posebno vešti su bili levoruki praćkaši iz plemena Venjaminita. U vojskama antike, pa i kod starih Jevreja, prisustvo ratnika sa dominantnom levom rukom predstavljalo je poseban problem. Naime, u uobičajenom zbijenom borbenom poretku, većina boraca nosila je mač u desnoj, a štit u levoj ruci. U takvom ustrojstvu trupa, prisustvo levorukih ratnika dovelo bi do pometnje u borbi i do razbijanja poretka. Iz ovog razloga levoruki ratnici izdvajani su od ostalih i okupljani u posebne trupe specijalizovane za gađanje iz praćke. Stvarajući skulpturu Davida, Mikelanđelo, kao dobar poznavalac biblijskih tema i ratne veštine, morao je svakako imati ovo na umu. To je verovatno i razlog zašto je ovog legendarnog praćkaša prikazao sa oružjem u levoj ruci.


Grčka teško oklopljena pešadija (hopliti) u zbijenom borbenom poretku.

Rimsko tajno oružje

U vojsci Rimskog carstva, angažovane su uglavnom pomoćne trupe stranih najamnika. Upotrebu praćke Rimljani su, kao i Grci, preuzeli sa Orijenta. Koristeći tradicije i iskustava vojske klasične i helenističke epohe, oni su angažovali za ovu svrhu posebno uvežbane auksilijarne jedinice iz krajeva poznatih po preciznosti i veštini gađanja praćkom (Sirija, Ahaja, Baleari, Rod).

Iako naizgled naivno i možda za današnja shvatanja primitivno oružje, zrna izbačena iz praćke igrala su tokom antike vrlo ozbljnu ulogu u ratu. Zasipajući protivničke vojnike u napadu ili odbrani kišom projektila, od kojih su neki iznosili i po nekoliko stotina grama, praćkaši (lat. fundatores) su ometali i usporavali protivničko napredovanje pa i nanosili ozbiljne gubitke neprijatelju, predstavljajući važnu podršku glavnim vojnim snagama. Objašnjavajući bojne redove na koje je po ratnom pravilu razvrstavana rimska legija pred bitku, Vegecije, rimski pisac s kraja IV veka n.e, praćkaše stavlja u peti borbeni red, odmah iza lako naoružanih boraca četvrtog reda sastavljenog od strelaca i bacača lakih kopalja. Mlađi i još neiskusni vojnici nastupali su u istom borbenom redu, često bez ikakvog naoružanja. Oni su služili kao pripomoć praćkašima i jednostavno bacali kamenje iz ruke. Pored drugih vojnih veština i gađanje kamenom, bilo rukom ili iz praćke, spadalo je u redovnu obuku regruta tokom prvih nekoliko meseci po stupanju u vojnu službu.


Praćkaši u rimskoj vojsci. Trajanov stub u Rimu
(II vek n.e.).

U ratnoj taktici Rimljana, praćkaški odredi su imali ulogu pomoćnih trupa, koje su, zajedno sa strelcima, kopaljanicima i posadama raznih bacačkih artiljerijskih mašina, pripremale napad teške pešadije i konjice, dezorganizujući neprijateljske bojne redove. Za razliku od teško naoružane pešadije koja je morala da drži stabilnu vojnu formaciju, lako naoružane trupe izlazile su iza prve borbene linije i izazivale neprijatelja. Ukoliko bi uspeli da potisnu protivnika, napominje Vegecije, oni bi mogli dalje da ih gone. Ali, u obrnutom slučaju, kada bi neprijatelj prešao u napad, ovi "čarkaši" bi se povlačili na svoja prvobitna mesta, iza čvrstih redova dobro oklopljenih i naoružanih legionara prvog reda (lat. principii), koji su preuzimali bitku na sebe. Takođe, preporučuje isti autor, teško naoružana pešadija ne sme goniti neprijatelja koji se povlači ili beži, jer bi time rasturila svoj borbeni poredak. U tom bi slučaju lako naoružani pešaci i pripadnici pomoćnih trupa, strelaca i praćkaša, ponovo izlazili iza redova principa i zajedno, ukoliko je to bilo potrebno, zajedno sa konjicom gonili neprijatelja.

Praćkaške jedinice u rimskoj vojsci koristile su uglavnom projektile od keramike i olova, a nešto ređe i od kamena. Keramička zrna za praćku (lat. glandes latericiae), najčešće su izrađivana u veličini kokošijeg jajeta. Pretpostavlja se da zbog svoje male težine (50-200 g) i lomljivosti, ovi projektili nisu mogli u ratu da predstavljaju smrtonosno oružje. Možda su korišćeni u lovu na ptice, prilikom uvežbavanja gađanja, ili u nekim posebnim prilikama tokom rata. U svom spisu Galski rat, Julije Cezar navodi da su pripadnici plemena Nervija zasipali opsednuti rimski logor užarenim keramičkim zrnima ne bi li zapalili krovove vojničkih koliba pokrivene slamom. Svakako, prednost je bila u tome što je svaki vojnik mogao da od gline napravi veliki broj projektila.


Antički projektil za praćku iz perioda II-III veka. Đerdap, Srbija.

Posebnu prednost imala su olovna zrna za praćku, kako iz logističkih, tako i iz borbenih razloga. Manji od kamenih ili glinenih projektila, olovni primerci su omogućavali veći domet, uniformnost kalibra, ali takođe i mogućnost da se uskladišti, doprema i nosi veća količina "municije", kako kod pojedinačnih vojnika, tako i u trupnim zalihama.

Josif Flavije, antički pisac iz I veka n.e, u delu Judejski rat vrlo često spominje odrede praćkaša koje su Rimljani koristili u borbi protiv jevrejskih pobunjenika. Kao strane plaćenike u rimskoj vojsci, on izdvaja po nacionalnosti praćkaše iz Sirije. Prema opisima koje nam on daje, praćkaši su i tokom Judejskog rata rado korišćeni prilikom opsada neprijateljskih utvrđenja. Prema navodu J. Flavija, praćkaši su dejstvovali u saglasnosti sa ostalim bacačkim odredima u koje su pored strelaca i bacača lakih kopalja spadala i odeljenja koja su opsluživala "artiljerijska" oruđa velikih bacača: onoguri, baliste i katapulti. Stalnim streljanjem po braniocima utvrđenja, ponekad gađajući i sa visokih opsadnih tornjeva, oni su predstavljali snage koje su ometale branioce bedema i omogućavale svojim trupama da se približe bedemima. Ovaj antički pisac, koji je i sam učestvovao u ratu protiv Rimljana, zabeležio je da je praćka u većoj meri korišćena i na suparničkoj strani, kod jevrejskih ustanika.

Vegecije izveštava da su praćkaški odredi plaćenika upotrebljavani i u pomorskim bitkama za pripremu iskrcavanja na neprijateljsku obalu ili brod. On je, takođe, smatrao da su praćkaške jedinice idealne za suprotstavljenje ratnim slonovima. Čak i te dobro dresirane grdosije koje su nezadrživo probijale neprijateljske redove, uspaničile bi se pod stalnom paljbom sićušnih zrna izbačenih iz praćke. Pobesneli slonovi nagnali bi se tada u bekstvo ne razlikujući sopstvene trupe od protivničkih.

Posebnom veštinom, priča dalje Vegecije, isticali su se stanovnici Balearskih ostrva, koji su se od detinjstva navikavali na upotrebu praćke. On čak prenosi priču prema kojoj na Balearima majke uskraćuju deci svaku hranu sve dok ne pogode metu hicem iz praćke.

Obično se smatra da je praćka manje uspešno oružje od luka i strele u taktičkim operacijama zato što je praćkašima trebalo suviše prostora u borbenom poretku. Da bi se izbeglo pogađanje bliskih saboraca, praćkaši su postavljani dalje od strelaca i nisu obrazovali zbijene redove. Ovo je verovatno i razlog zašto Vegecije, umesto trostrukog zamaha, preporučuje navikavanje vojnika na ispaljivanje projektila u jednom zamahu.

Praćkom i na arheologe

Ovo iskonsko oružje prvih lovaca, pastira i stočara, jednostavno po obliku i upotrebi, nadživeće mnoge druge, složenije oblike naoružanja. Uprkos suštinskim promenama koje je na bojnom polju donela upotreba baruta i vatrenog naoružanja, podatke o korišćenju praćkaških odreda u vojskama feudalne Evrope pratimo sve do XVI veka, pa i kasnije. U vreme kada je vatreno oružje potisnulo upotrebu luka i samostrela, praćka će se koristiti i dalje. Mnogi projektili za praćku nađeni su, recimo, na poprištu bitke kod Aljubarote, u kojoj je Portugal osigurao samostalnost u odnosu na Španiju 1385. godine. Takođe, sve do 1572. godine hugenotski praćkaši, koji su se proslavili u opsadi Sansera bili su nazivani arquebusses de Sancerre. Takođe, postoje i svedočanstva o upotrebi praćkaških jedinica tokom turskih opsada Kontantinopolja 1396-97. i 1453. godine.

Prema iskazima nekih očevidaca, u XIX veku francuska arheološka ekspedicija bila je kod Suze napadnuta od strane lokalnog stanovništva sa "... nekvalitetnim puškama, pištoljima, kopljima i znatno opasnijim praćkama". Početkom XX veka, pišući o plemenu Tanala sa Madagaskara, jedan očevidac je potvrdio da su u rukama domorodaca, na udaljenosti od 50-60 m, praćke jednako ubitačne kao i vatreno oružje. Kuriozitet predstavlja i podatak zabeležen iz doba španskog građanskog rata, da su prilikom borbi oko fašističkog uporišta Alkasara 1936. godine korišćene praćke i to za ubacivanje granata preko bedema opsednutog utvrđenja. I danas, upotrebu ovog drevnog oružja često beleže televizijske reportaže o sukobima između palestinskih demonstranata i izraelske vojske.

mr Miroslav Vujović
asistent na Katedri za klasičnu arheologiju
Beograd

[Pretorijanac]

Ovo desno je jedan od mojih i Rimskih (olovo).
A ovo levo je reper - baterija od 1.5 Volta (negde sam zaturio lenjir).